2025 жыл ел үшін сауатты басқаруды ғана емес, батыл реформаларға дайындықты талап ететін тағы бір сынақ болмақ. Келесi жылға арналған болжамдар көңiл толмайтын жағдай туғызады: өсiп келе жатқан қарыздар, резервтердi алу және экономиканың құрылымдық проблемалары сыртқы факторлардың ықпалымен шиеленiсе түсуi мүмкiн.
Республикалық бюджеттегі тапшылық жергілікті бюджеттердің профициті және рекордтық трансферттер мен қарыздарды тарту есебінен өтелді
Қаржы министрлігінің мәліметінше, 2025 жылдың 1 қаңтарына республикалық және жергілікті бюджеттерді қамтитын мемлекеттік бюджеттің жиынтық кірістері 27,1 трлн теңгені құрады, онда салықтық түсімдер 19,7 трлн теңгені құрады және олар жылдың жаңартылған жоспарына 101,7% -ға, ал бастапқы бюджетке — 90% -ға орындалды. Сонымен қатар, экономист Ғалымжан Айтқазин атап өткендей, кірістер бойынша орындалу кезең жоспарының 98,4% -ын құрады. Мемлекеттік бюджеттің жалпы шығыстары осы кезеңде 30,3 трлн теңгені құрады, ал жоспарға сәйкес орындалуы — 98,1%. Сонымен қатар, сарапшы бастапқыда бекітілген 15,8 трлн теңгелік жоспардың 78,1% орындалғанына назар аударады.
«Бюджет бастапқыда бекітілген қосылған құн салығы (ҚҚС) мен корпоративтік табыс салығы (КТС) бойынша рекордтық көрсеткішке жете алмады. ҚҚС бойынша бюджетке 5,2 трлн теңге (жоспарға 70,5%) түсті және КТС бойынша түсімдер 3,7 трлн теңгені немесе жоспарға 76,1% құрады», — дейді сарапшы.
Салық реформасы төңірегіндегі пікірталаста бизнес пен сарапшылар ҚҚС мөлшерлемесінің мөлшеріне назар аударды
Үкіметтегі әзірлеушілердің ставканы қолданыстағы 12% -дан 20% -ға дейін көтеру бастамасына үкіметтік емес көптеген спикерлер ештеңені өзгертпеу ұсынысымен жауап берді.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев дауды шешіп, жекелеген салалар үшін сараланған мөлшерлемелерді қарастыруды, ал жалпыға бірдей белгіленген мөлшерлемені үкімет мәлімдеген деңгейден төмен етуді ұсынды.
Нәтижесінде мәжіліске түзетулер жобасы келіп түсті, онда жалпы белгіленген ҚҚС мөлшерлемесін 16% -ға дейін арттыру ұсынылады, 10% мөлшерлеме денсаулық сақтау саласына ұсынылады, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілер осы салықты төлеуден босатылады.
Мөлшерлеме мөлшері — салық реформасының бір бөлігі ғана, оған қоса, ұзақ мерзімді перспективадағы жағдайға қарайтын болсақ, ең маңыздысы емес. Ставканың көтерілуі инфляцияның қысқа мерзімді өсуіне әкеледі, алайда баға деңгейі көтерілгеннен кейін ставканың мәні макроэкономикалық жағдайға елеулі әсер етпейді.
Нәтижесінде мәжіліске түзетулер жобасы келіп түсті, онда жалпы белгіленген ҚҚС мөлшерлемесін 16% -ға дейін арттыру ұсынылады, 10% мөлшерлеме денсаулық сақтау саласына ұсынылады, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілер осы салықты төлеуден босатылады.
Мөлшерлеме мөлшері — салық реформасының бір бөлігі ғана, оған қоса, ұзақ мерзімді перспективадағы жағдайға қарайтын болсақ, ең маңыздысы емес.
Тәуелсіз экономистер мен жай ғана блогерлер реформаны сынға ала отырып, оның ең маңызды бөлігін — бизнестің жеңілдікті режимдер мен артықшылықтарды пайдаланып, ҚҚС төлеуден заңды түрде бас тартқан бөлігін салық салу орбитасына қайтаруға бағытталған түзетулерді назардан тыс қалдырды. Үкіметтің бағалауынша, кәсіпорындардың тек 4% ғана ҚҚС төлейді, себебі көптеген компаниялар бизнесті жасанды түрде бөлшектейді. Мысалы, 2021 жылы тек ҚҚС және КТС бойынша жеңілдіктерден кірістердің шығындары ЖІӨ-нің 11% -ын құрады.
Министрлер кабинеті бастапқыда инвестициялар мен экономикалық белсенділікті ынталандыру үшін енгізілген жеңілдіктерді қысқартуға бағытталған шаралар кешенін ұсынды, бірақ іс жүзінде салық базасын тарылтқан. Айналым шегін төмендету ұсынылды, одан кейін кәсіпкер (бизнес) ҚҚС бойынша есепке тұруға міндетті — қазіргі 20 мыңнан АЕК (78,6 млн теңге) 3,8 мыңға дейін АЕК (15 млн теңге).
Сондай-ақ бөлшек салық сияқты арнайы режимді сақтау ұсынылды. Бұл СНР үй шаруашылықтарымен тікелей, бірақ кейбір түзетулермен жұмыс істейтін бизнес субъектілері үшін неғұрлым жұмсақ жағдайларды көздейді. Қазір бұл салық, егер табыс 600 мыңнан аспаса алынады АЕК (2,3 млрд теңге немесе ағымдағы бағам бойынша $4,7 млн); жеке тұлғалар үшін мөлшерлеме 4% -дан аспайды, заңды тұлғалар үшін — 8%; бөлшек салықты төлеу кәсіпкерді (фирманы) ҚҚС-тан босатады.
Бірақ министрлер кабинеті экономикалық қызмет түрлерінің санын (қазіргі 364 бастап ЭҚЖЖ 40 дейін) қысқартуды, сондай-ақ жылдық табыс шегін 48 мыңға дейін төмендетуді жоспарлады. АЕК (немесе 177,5 млн теңге).
Үкіметтің есебі бойынша, айналым шегін 3,8 АЕК дейін төмендету жөніндегі бастама, одан кейін кәсіпкерлік субъектісі ҚҚС бойынша есепке тұруға міндетті, ҚҚС төлеушілер санын ағымдағы 102 мыңнан 394 мыңға дейін ұлғайтты. Бұл өзгерістердің негізгі идеясы кәсіпкерлік субъектілері бөлшектеніп, ҚҚС төлеуден заңды түрде бас тартқан кезде жүйені бұзу болды. Мұндай жағдайда ҚҚС есептеу тетігі жұмыс істемейді, яғни төлеуші оның жеткізушісі бұрын төлеген ҚҚС сомасына төлемдер сомасын жай ғана азайта алмайды.
Заң жобасы мәжіліске 20 ақпанда жіберілді. Оны әзірлеуші ҚР Ұлттық экономика министрлігі өз сайтында құрғақ ақпаратпен шектелді, егжей-тегжейсіз — қорытындысында депутаттардың қарауына қандай түзетулер ұсынылды.
Үш ұсыныс белгілі:
- ҚҚС мөлшерлемесін 16% -ға дейін көтеру, жекелеген салалар үшін мөлшерлемені төмендету,
- ҚҚС бойынша міндетті тіркеу есебіне қою үшін шекті төмендету (3,8 мыңға дейін).
- АЕК, АЕМ жеңілдетілген декларацияны шектеу — ол тек В2С сегменті үшін ғана қолжетімді болады).
Егер, ставкадағы сияқты, жеңілдіктер мен преференциялар жүйесін түбегейлі тарылтуға бағытталған түзетулер пакеті ымыралы түрде қысқартылса, онда салық реформасының мәні жоғалады.
2024 жылдың деректері көрсеткендей, соңғы бес жылдағы ҚҚС-тан күтілетін табыс пен алынған сома арасындағы рекордтық алшақтық көлемі экономиканың өсуімен ұлғайып келе жатқан жеңілдіктер мен преференциялардан туындаған сияқты.
Экономикалық цикл салық базасына қалай әсер етеді
Қазақстан үшiн ҚҚС-тың маңыздылығы — өндiрiс пен бөлудiң әрбiр кезеңiнде өнiмнiң қосылған құнынан алынатын көптеген тауарлар мен қызметтердi тұтынуға салынатын салық — айқын. ҚҚС мемлекеттік қазынаға түсетін салық түсімдерінің ең көп бөлігін, соңғы он жылда орта есеппен 26,4% құрайды және бұл корпоративтік табыс салығынан (КТС) түсетін кірістерден тура 2 пайыздық тармаққа артық.
Әдетте салық кірістерінің шамасы экономикадағы жағдайға байланысты болады. Өсіп келе жатқан экономикада өндіріс артады, жалақы артады, бизнес көп пайда алады, сәйкесінше, салық базасы кеңейеді. Рецессия кері процесті іске қосады.
Соңғы он жылда ҚҚС түсімдері үш рет қысқарды. Оның ішінде екі рет экономикалық дағдарыста. 2015 жылдың басында мұнай бағасы екі есеге төмендеді, сегіз айдан кейін ҚР тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев елде орын алған дағдарысты секторлық дағдарыс деп атады.
Қазақстан экономикасы сол жылдың қорытындысы бойынша 1,2% қосқанымен, ол объективті түрде дағдарысты болып саналады: өткен бес жылда ҚР экономикасы едәуір жылдам өсіп, орта есеппен 6% -ға ұлғайды. Осы қолайсыз жағдайда ҚҚС түсімдері ширек есеге қысқарды. COVID-19 пандемиясындағы карантиндік шектеулерден туындаған 2020 жылғы дағдарыс мемлекеттік бюджетке әлсіз соққы берді. Ол кезде Қазақстан экономикасы 2,5% -ға төмендеп, ҚҚС түсімдері 6% -ға қысқарды.
Қазақстан экономикасы өткен жылы үкіметтің алдын ала бағалауына сәйкес 4,8% -ға өсті. Сыртқы фон да қолайлы болды: мұнай бағасы төмендеді, бірақ онша күшті емес. Алайда экономикалық өрлеу ҚҚС түсімдерінің ұлғаюына ықпал еткен жоқ.
2,2 трлн ҚҚС неге түспеді
Жалпы экономикалық өрлеуге қарамастан, ҚҚС-тан күтілетін табыс пен алынған сома арасындағы алшақтық соңғы бес жылдағы ең жоғары деңгейге жетті. 2024 жылы қазақстандық салық төлеушілер 5,2 трлн теңге ҚҚС жинай алды, ал кірістер 7,3 трлн теңге мөлшерінде күтілді («2024-2026 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» бірінші редакциясына сәйкес). 2,2 трлн теңгелік теріс айырмашылық 2020 жылы тіркелген алдыңғы антирекордтан асып түсті (-1,4 трлн теңге).
ҚР Қаржы министрлігі соңғы үш жылда ҚҚС кірістерінің статистикасын түсім көздері бойынша бөліп жариялайды. Кірістердің ең көп көлемін Қазақстанға импортталған тауарларға ҚҚС құрайды. 2024 жылы импортқа ҚҚС түсімі 2,7 трлн теңгені құрады немесе РБ-2024 бірінші редакциясында жоспарланғаннан 29% -ға аз.
Алшақтық 1,1 трлн теңгеге жетті
Дегенмен, мемлекеттік экономистер РБ-2024 әзірлей отырып, керісінше, импортқа ҚҚС түсімдерін 3,9 трлн теңгеге дейін немесе 630 млрд теңгеге (2023 жылғы бағалау деңгейіне қарағанда) ұлғайтуды белгіледі. Оның үстіне қосымша соманың басым бөлігі салықтық әкімшілендіруді жақсартуға тиесілі болды, шамамен 417 млрд теңге. Импорттың күтілетін ұлғаюы (экономикалық өсім аясында) тағы 214 млрд теңгені құрауы тиіс еді.
Өткен жылы Қазақстанда өндірілген немесе көрсетілген тауарлар мен қызметтерге ҚҚС түсімдері 2,2 трлн теңгеге дейін төмендеді. Бұл РБ-2024 бірінші редакциясында жоспарланғаннан 30,1% -ға аз. Абсолюттік санмен алғанда теріс айырмашылық 945 млрд теңгеге жетті.
РБ-2024 бірінші редакциясында түсімдерді қосымша 888 млрд теңгеге ұлғайту қарастырылған (2023 жылдың қорытындысы бойынша бағалау деңгейіне). Өсім салық салу базасын кеңейту есебінен қалыптасты, себебі экономикалық өсім болжанып, салықтық әкімшілендіруді жақсарту (+ 728 млрд теңге және + 300 млрд теңге); сонымен бірге өсім ҚҚС қайтарудың болжамды мөлшеріне (-141 млрд теңге) кемітілді. Өткен жылы ҚҚС түсімдері 5,2 трлн теңгені құрады — жоспардағыдан 2,2 трлн (немесе 29%) аз; және 2023 жылға қарағанда 495 млрд-қа (немесе 9% -ға) аз. Егер өткен жылы экономикалық өсім мен импорттың жоспарлы көлеміне қол жеткізу бюджетке қосымша 942 млрд теңге (+ 728 млрд және + 214 млрд) әкелді деп болжасақ, онда 1,1 трлн теңгенің негізгі шығыны салықтық әкімшілендірудің нашарлауына және көптеген жеңілдіктер мен артықшылықтардың салық базасының тарылуына әкелді, олардың көлемі экономиканың өсуімен ұлғаяды.
