1921-1922 және 1931-1933 жылдар – қазақтың, тіпті адамзат тарихында қасіретке толы, қайғылы, кезең. Алтайдан Маңғыстауға дейінгі қазақ даласын түгел қамтыған, тарихта «Ұлы жұт» атауымен қалған 1920-33 жылдардағы зұлматты жылдардың кономикалық және демографиялық зардаптарының өте ауырлығы әлі күнге дейін сезіледі.
Қазақ крайкомының хатшысы Ф.И. Голощекин жылдар бойы апаттың ауқымын жасырып, барлық проблемаларды ауылдар мен ауылдардағы әлсіз кеңестік пен «сыныптық күреске» көшіріп отырды, сондықтан 1931-1932 жылдары Мәскеу қабылдаған шаралар жеткіліксіз болды.
1933 жылы Голощекин постын Сталиннің жақын серіктестерінің бірі Л.И.Мирзоян басқарды. Ақпан айында ол Л.М. Кагановичке былай деп жазды: «Мен Қазақстандағы жағдай ауыр екеніне көз жеткізіп, Мәскеуден кетіп бара жатқанмын, бірақ осында көргенім менің үмітімнен асып түсті. Жолда, тіпті қалаларда да милиция күн сайын дерлік аштықтан қайтыс болғандардың мәйіттерін жинайды».
Толыққанды зерттелмеген мәселе – аштық құрбандарының нақты санына қатысты
Ғалымдардың әрқайсысы аштықтан өлгендерге қатысты әртүрлі мәлімет келтіреді.
КСРО аумағында болған басқа да жаппай ашаршылық оқиғалары секілді, Қазақстандағы құрбандар санына қатысты да дау бар.
Олжас Сүлейменов 2016 жылы 27 мамырда Баянауыл аудандық «Баянтау» газетіне берген сұхбатында мына деректерді келтірген: «Мәскеуге барған бетте Ленин кітапханасынан 1926 жылғы санақтың қорытындылары жарияланған кітапты тауып оқығанмын. «Казахи – самая крупная тюркоязычная национальность Советского Союза – 6 млн 200 тыс человек» деген тұсын көшіріп те алғанмын.
1939 жылы сол 6 млн-нан астам қазақтан 2 млн адам ғана қалған. Мұндай қорлыққа тек қой мінезді жуас халық қана шыдай алады. Біз жылқы мінезді халық емес пе едік?!».
Патшалық Ресейдің 1897 жылғы жүргізген санағына сенсек, сол кезде қазақ халқының саны 4 миллионнан асыпты.
Сол санаққа сүйенген М.Тынышбаев былай деп жазады:
Біздің есептеулерге сәйкес қазақтардың саны 4 091 746 адам. Ресей империясындағы түркі халықтарының 30,08%-ын құрады.
Сарапшылар ХХ ғасыр басындағы аштықты үш кезеңге бөледі:
1916-1918 жылдар аралығындағы бірінші аштыққа Бірінші дүниежүзілік соғыс пен Азаматтық соғыстың басталуы, мал-мүліктерді тәркілеу мен патшалық биліктің жіберген жазалаушы армиясының басқыншылығы, індет пен қатты суық және құрғақшылық себеп болған.
1917-1920 жылдар аралығында халық саны 6 218 300 адамнан 4 679 795 адамға кеміген. 1921 жылғы аштықтан 1 миллион 700 мың адам көз жұмды.
1931-1934 жылдар аралығындағы ұлы нәубетте 2 миллион 300 мың адамнан айрылыппыз.
Осылайша, айналасы он шақты жылда 4 миллион қазақ ішерге тамақ таппай қырылды және шет елдерге босып кетті.
Тарихшы, профессор Қайдар Алдажұманов журналистермен кездескен кезде Қазақстан, Мәскеу архивтерінің «құпия» грифі алынған мұрағаттық істерінен 1921-22 жылғы ашаршылықтың статистикасын арнайы қарағанын, бұл аштықтың 1930 жылғыдан елеулі айырмашылығы бар екенін айтты. «1921 жылдың жазында Лениннің өзі «Бұрынғы Ресей империясының орнына келген жаңа Кеңес мемлекеті осындай қиындыққа душар болып отыр, сондықтан біз әлемдік қоғамдастықтан жәрдем сұраймыз» деп, үндеу жариялайды.
Америкалық көмек қоры (ARA – American Relief Administration), Нансен қоры, Ұлыбританиядағы Квакерлер қоғамы сияқты халықаралық ұйымдар аштық жайлаған КСРО-ға көмек көрсетіп, азық-түлік жіберген.
Архивте шетелден келген көмектің мөлшеріне дейін бар.
«Тарихшы айтқан пікірлерге ден қойсақ, 1931-1933 жылдары Қазақстанда халықтың аштан қырылып жатқанын шетел білген жоқ. «Мәскеудегі архив қорларындағы халықаралық Қызыл Крест, Қызыл Жарты Ай қайырымдылық қоғамдарының қызметі туралы архивтік істерде Қазақстан туралы бірде-бір сөз жоқ. Тек Украинаның батысында, Ресейде адамдар аштан қырылып жатқаны және оларға аталған қоғамдар тарапынан көмек көрсетілгені туралы деректер бар. Жалпы, Қазақстандағы 1930-жылдардағы аштықты зерттеу кеңестік тарих ғылымында жабық тақырып болды. Жағдай тек 80-жылдардың соңына қарай өзгерді. Демократиялық күштердің ықпалымен бұрынғы ақтаңдақтар, жабық мәселелер туралы айтуға мүмкіндік туды», — дейді тарихшы.
Шетелдерде аштық тақырыбын зерттеген ғалымдар
1934 жылы У.Х.Чамберлен (Chamberlin, William Henry),
1936 жылы Аманда Эвальд (Ammende, Ewald),
1964 жылы Далримпл Дана (Dalrymple, Dana) Кеңес Одағындағы ашаршылық тақырыбын академиялық деңгейде көтерді. Америкалық сарапшы Марта Брилл Олкотт (Martha Brill Olcott) «Коллективизация в Казахстане» атты еңбегінде: «кеңестанушы үшін ең үлкен проблема – 1930-жылдардағы оқиғаларды түсіну және дұрыс түсіндіру» екендігіне назар аударады.
Ақын Олжас Сүлейменов бізбен әңгімесінде ХХ ғасыр оқиғаларына обьективтивті-ғылыми талдау қажет екенін айтты.
«1932-1933 жылдардағы аштықты болдырмауға болар ма еді? Әрине, аштық – Сталин саясатының зардабы. Бірақ қазақ халқы бастан кешкен трагедияның негізгі себебі күні бүгінге дейін нақты ашып айтылған жоқ, белгісіз. Себеп, қазақ ХХ ғасырға аймақтағы көршілерімен салыстырғанда бірнеше жүз жылға кешігіп жетті», — дейді О.Сүлейменов.
Өзбек халқы дәл қазақтай қынадай қырылған жоқ. Жоғарыда біз атап өткен энциклопедия олардың сол кездегі жалпы саны 4 млн болғанын айтады.
«Мұндай деректер колониализм мен коммунизмнің зардаптарын салмақпен талқылауды ғана емес, сабақ ала білуді, Абайдың «Қара сөздеріне» ХХI ғасыр көзімен қайта қарауды талап етеді. Бұл қазір басымыздан өтіп жатқан урбанизация үрдісін өз деңгейінде бағалай білуге көмектеседі. Қазір ұзаққа созылған көшпелі өмір енді ғана аяқталып келе жатқанға ұқсайды. Жаңа кезеңнің табалдырығында тұрған кезде қайда кетіп бара жатқанымызды айқынырақ көру үшін ғылыми және қоғами дәрежеде түйсік керек», — дейді Олжас Сүлейменов.
Германия тарихшысы Роберт Киндлер: Сталин – сынауға ыңғайлы объект.
«Сталин – жауыз. Бәріне кінәлі сол». Иә, солай екені рас, бірақ бұл ішкі фактор ғана. Алайда бұдан басқа сыртқы – экономикалық, саяси факторлар бар емес пе? Егер Америка, Франция, Ұлыбритания сол кезде КСРО-мен қалыпты экономикалық-саяси қарым-қатынас жүргізсе, Қазақстандағы трагедия болмас та еді. Тіпті болған күннің өзінде мұндай ауқымда емес, аз көлемде болар еді. Әлі күнге дейін Батыс елдері үшін бұрынғы Ресей империясы, одан кейін Кеңес мемлекеті мәңгі бәсекелес, соларды қалайда тұқырту, кінәлі көрсету олар үшін маңызды», — дейді Қайдар Алдажұманов.
ХХ ғасыр басындағы нәубеттің себеп-салдарын терең, жүйелі әрі жан-жақты зерттейтін кезеңде тұрмыз. Аштыққа оны ұлттық шеңберде ғана емес, кеңестік әрі әлемдік кеңістікте, бірнеше саланың басын біріктіре отырып зерттегенде ғана дұрыс баға беріледі. Ашылмаған дерек аз емес. Кремль архивіндегі деректер көп сырды бүгіп жатыр.
Ашаршылық жылы туғандар елеусіз қалмаса…
Қазақ тарихында ұмытылмас ұлы қасірет ретінде таңбаланып қалған жылдар буыны қатпаған жасөспірім балаларды қынадай қырып өткені тарихтан белгілі. Жазушы Шерхан Мұртаза кезінде 1927-1931 жылдары дүниеге келген азаматтардың тірі жүргендерінің өзі қадау -қадау екенін, аштықтың тырнағына алдымен солардың ілінгенін айтып кеткен.
1930 жылдардың бас кезінде дүниеге келген әкелеріміз аштықтан әлсіреген балаларының қиналғанан көрмеу үлкендер жағы пешінің мұржасын бітеп, есіктерін тарс жауып кеткенін талай рет айтқан. Күні кеше ғана дүниеден өткен Мекемтас Мырзахметұлы анасы бала кезінде оны аман сақтап қалу үшін қарындасын қасқырларға қалдырып кеткені жайлы баяндайды.
«Кеш қараңғы еді. 4 жастағы баламын. Алдымыздан қасқырлар кездесіп қалып, анам мені алып кетіп, қарындасымды қалдыруына тура келді. Әйтпесе, қасқырлар үшеумізді де жеп қоятын еді. Қасқырлардың көздері от жанып, таласып жатқанда анам мені арқасына салып алып, тез жүре бастады. Қайта келіп іздегенде, тек шашы ғана қалыпты. Ашаршылық жылдары мұндай жағдайлар өте көп болды», — дейді Мекемтас Мырзахметұлы.
