Қажеттіліктен ауысқан қаржыны ЕДБ-дің депозитіне сақтау қазақстандықтар үшін қалыпты құбылысқа айналды. Банк халыққа, халық банкке сенді. Бірақ банк депозиттерінде сақталған қаржының бәріне бірдей мемлекет кепілдік бере бермейтінін екінің бірі біле бермейді. Мысалы, кейбір екінші деңгейлі банктер клиенттеріне Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры (ҚДКҚ) тарапынан еш кепілдендірілмеген дәстүрлі депозиттерден тыс түрлі жинақ құралдарын, металл шотын ашып, алтын, күміс және басқа да бағалы металдардың шарықтап өскен бағасынан табыс табуды ұсынады. Алайда бұл шоттар аталған қор тарапынан кепілдендірілмейді.
Сондықтан егер Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі тосыннан банктің лицензиясын қайтарып алса, барша клиентінің ондай құралдарға салған қаражаттары жойылып кетуі және ешқашан қайтарылмауы мүмкін екеніне digitalbusiness назар аударыпты.
Сарапшылардың айтуынша, қазіргі кезде әлемде және Қазақстанда жаңа дағдарыс туындай бастағанына назар аударған дұрыс.
- Қазақстанда банктердегі салымдарды міндетті кепілдендіру жүйесі әрекет етеді.
- Ол жүйеге кіретін елдегі барлық 21 банк қорға тұрақты түрде жарна енгізіп тұрады.
- Жарна мөлшері бірнеше факторға, соның ішінде банктің ауқымына, активіне, тартқан депозитінің көлеміне, сондай-ақ тіпті дәл қазір бұқара мен бизнеске қандай пайызбен депозит ашуды ұсынып жатқанына да байланысты болады.
ҚДКҚ кепілдігі келесі жинақтарды ғана қамтиды:
- салымдарға (депозиттер), оның ішінде, талап етілгенге дейінгі және шартты салымдарға;
- салымдар бойынша банкті барлық банк операцияларын жүргізу лицензиясынан айыру күніне қарай есептелген сыйақыларға;
- ағымдағы шоттар мен төлем карточкаларындағы ақшаларға қолданылады.
ҚДКҚ өз кепілдігі келесі өнімдерге таралмайтынын жариялады:
- жеке тұлғалардың металл шоттарына;
- банк ұяшықтарында орналастырылған ақшалар мен құнды заттарға;
- депозиттік сертификаттарға;
- заңды тұлғалардың, компаниялардың және мемлекеттік, квазимемлекеттік ұйымдардың депозиттеріне;
- ислам банктерінде, оның ішінде Қазақстан аумағында ашылған шетелдік ислам банктерінің филиалдарындағы депозиттерге қолданылмайды.
Осы аталғандардың бәрі бойынша тәуекелді толығымен салымшының өзі арқалайды. Яғни, банк лицензиясынан қағылса, қаржысын жоғалтады.
Депозиттік сертификаттарды банктердің өздері салым түрінде ұсынғанымен, шынында олар заң тұрғысынан депозит емес, акциялар сияқты «бағалы қағаз» деп танылады. Сол себепті олар кепілдендіру жүйесінен тыс қалған. Бұл сертификаттар 8-ші кезектегілерге қосылады. Дегенмен, құнды қағаздар құнсызданса, ол үшін көбіне ешкім жауап бермейді.
Бұдан бөлек, тіпті ақшасын ҚДКҚ сақтандырған депозиттерде ұстап келген қазақстандықтар да қаражатының бір бөлігінен айрылуы ықтимал. Өйткені теңгедегі құны 5 миллионнан асатын шетелдік валютасын, айталық, 10 мың доллар жинағын банкте сақтауы мүмкін.
Ұлттық банктің 2025 жылғы 3 маусымға арналған валюталардың ресми нарықтық бағамы бойынша 5 миллион теңге шамамен 9 765 долларға тең. Одан асқанын қор өтемейді.
Сондықтан ескі ақыл әлі күшінде: жинақ ақшаңызды қауіпсіздендіру үшін олардың бәрін бір емес, әртүрлі банкте ұстағаныңыз жөн. Егер бірнеше банк қатарынан лицензиясынан айрылып, жабылып қалса, қор оның әрқайсысы бойынша сізге тиісінше 5, 10 және 20 миллион теңгеге дейінгі салымдарыңызды өтеп береді.
Өз кезегінде, қаржылық реттеуші қазіргі уақытта жұмыс істеп тұрған екінші деңгейдегі 21 банктен басқа, тағы 9 банк сонау 2007 жылдан бері әлі күнге тарату процесінде екенін еске салды.
Тарату процесінде тұрған аталған 9 банктің лицензиялары 2007 жылдан 2021 жылға дейінгі кезеңде кері қайтарып алынды, атап айтқанда бұл қатарға:
- Валют-транзит банк (тарату – 2007 жылғы 1 наурыздан бастап);
- Қазинвестбанк (2018 жылғы 24 қаңтардан бастап);
- Delta Bank (2018 жылғы 25 сәуірден бастап);
- Qazaq Banki (2018 жылғы 12 желтоқсаннан бастап);
- Астана Банкі (2019 жылғы 9 қаңтардан бастап);
- Эксимбанк Қазақстан (2019 жылғы 16 қаңтардан бастап);
- Tengri Bank (2021 жылғы 15 ақпаннан бастап);
- AsiaCredit Bank (2021 жылғы 22 шілдеден бастап);
- CapitalBank Kazakhstan (2021 жылғы 5 қазаннан бастап) жатады.
Олардан қаржысын қайтара алмай жүргендер болса, агенттік банкрот банктердің тарату өндірісінің барысы туралы ақпаратты жылына төрт рет өзінің ресми сайтында «Қаржы нарықтары – Банк секторы – Тарату процесі – Тарату процесінің ағымдағы мәртебесі туралы ақпарат» бөлімінде орналастырып тұратынын хабарлады.
Сарапшылардың айтуынша, экономикада мемлекеттің үлесі азайып, нарықтағы ойын ережесі айқындалған сайын түрлі каржы институттары кепілдендірілмеген салым түрлерін ұсынатыны жиілейтіні заңдылық. «Кепілдендірілмеген салымддар сырт көз үшін қаржы пирамидаларынан айырмашылығы жоқ. Солардың бәрін ортақ заң ережесіне бағынса, мұның түк әбестігі жоқ. Сондықтан ашық нарықта ойынщылардың бәріне мүмкіндік беру керек» дейді сарапшы Арман Бейсембаев.
