Экономист, менеджер, «Банк ЦентрКредит банктің» экс-төрағасы Ғалым Хұсайыновпен жаңа жыл қарсаңында кездесіп, оқырмандар күткен сұрақтарға жауап алуға тырыстық.
– 2024 жылғы қаржы сегментіндегі қиындықтар мен жетістіктер туралы айтып беріңізші. 2025 жылдан не күтесіз?
– 2024 жылдың негізгі сынағы бюджетке байланысты болды. Бұған экономикалық саясаты кері әсер етті, мұның соңы бюджеттік дағдарысқа алып келді. Салықтық түсімдермен бекітілмеген мемлекеттің өнімсіз шығыстарының үлкен өсуі де бюджет тапшылығына жол ашты. Тапшылықтың Ұлттық қор есебінен жабылғанына бәріміз куә болдық. Мемлекеттiк шығыстардың өсуi инфляциялық процестердi жеделдеттi, бұл Ұлттық Банктiң базалық ставканы көтеру қажеттiгiне әкеп соқты. Жоғары базалық мөлшерлеме экономиканың нақты секторын несиелеуді тежейді.
Бір мезгілде көптеген салалар үшін 6% несие берген мемлекет қосымша жүктемені ұлғайтты, себебі нарықтық мөлшерлеме мен мемлекеттік мөлшерлеме арасындағы айырмашылық өсті. Үлкен тапшылық пен жоғары мөлшерлемелер мемлекеттік борышқа қызмет көрсетуге арналған бюджет шығыстары ұлғайды. Ұлттық қордан жоғары трансферттер теңге бағамының құнсызданып кетуіне жол бермеді, бұл өнеркәсіптің дамуына және ел бюджетінің кірісіне теріс әсер етті. Нәтижесінде 1 АҚШ доллары 530 теңгеге дейін қымбаттап кетті…
Банк секторының таза пайдасының өсуін қаржы секторының жетістігі деп атауға болады. Екінші жағынан, банк секторын қаржыландыру дағдарыстың алдын алуға мүмкіндік берді. Қысқасы, екінші деңгейлі банктердің қазіргі жағдайы экономикалық дағдарыстарға шыдауға мүмкіндік береді.
– Бюджет тапшылығы, теңгерімсіз фискалдық саясат және экономиканы ұдайы субсидиялау экономикадағы құрылымдық теңгерімсіздіктерге алып келіп, валюта теңселтіп жіберді. Ағымдағы құбылмалылыққа ішкі фактор ғана әсер ете ме?
– Валюта бағамы ішкі факторларға ғана емес, сыртқы факторларға да тәуелді. Сіз атап өткен ішкі факторлар шын мәнінде бағамға қатты әсер етті, және олар ұзақ мерзімді сипатқа ие. Ал сыртқы факторларға елдің сауда теңгеріміне тікелей әсер ететін энергия ресурстарының (мұнай, газ, уран), металдар мен басқа да пайдалы қазбалардың бағаларын, рубль бағамын жатқызу қажет, себебі Ресей біздің негізгі сауда серіктесіміз. Ресейде бағам құлдыраса, біздегі ресейлік тауарлардың балама тауарлары арзандайды. Мұндай жағдайда елдің сауда теңгерімін нашарлап, теңге бағамы құнсызданады.
Біз ЕАЭО-дамыз, сондықтан протекционистік шаралар бізде жұмыс істемейді.
— Соңғы 15 жылда теңге 400 есе құнсызданды, кейбір сарапшылар экономикада құрылымдық өзгерістер болмаса, 10 жылдан кейін доллар 2000 теңгеге дейін қымбаттайтынын айтады. Теңге бағамын реттеу біздің үкіметтің емесе Ұлттық банктің мүмкіндіктерінің шеңберінен шығып кетті ме?
– Ел экономикасының құрылымы шын мәнінде теңге бағамына әсер етті. Экономиканы құрылымдық тұрғыдан қалай өзгерту керектігі туралы түсінік болмаса, кез келген валюта бағамын реттеудің экономикалық мәні жоқ. Валюта бағамы елдің төлем балансына тікелей әсер етеді және бағам тұрақты болуы үшін бірінші кезекте бізде сыртқы факторларға тәуелді емес тұрақты экспорт болуы тиіс. Қазір біздің экспортымыздың негізін пайдалы қазбалар құрайды, ал өңдеу өнеркәсібі елеусіз үлеске ие.
—Экономиканың теңгемен тұрақтылығы үшін қандай бағыттар басым болуы тиіс.
– Технологиялық экспортты дамыту үшін бізде еңбек өнімділігі шетелдік баламаларына қарағанда жоғары болатын өндірістік салалар дамуы керек. Қазақстанға технология мен инвестиция әкеле алатын технологиялық компаниялар кіруі үшін көптеген факторларға (жұмыс істеп тұрған сот жүйесі, құқық қорғау жүйесі, монополияға қарсы заңнама, салық жүйесі, салалық реттеу және т.б.) байланысты жақсы инвестициялық климат болуы тиіс. Сондай-ақ бәсекелес кәсіпорындардың өсуі үшін технологияларды дамытуды демотивациялайтын кәсіпорындарды субсидиялау емес, барлық кәсіпкерлер үшін тең жағдайлар жасау маңызды.
Мысалы, ортақ инфрақұрылым құру барлық кәсіпкерлерге қолжетімді болады, сондай-ақ елден экспортты қолдауды экспортпен айналысатын кез келген кәсіпкер пайдалана алады. Менің ойымша, біз Канада мен Австралияның тәжірибесін пайдаланып, тау-кен саласын дамытуымыз керек, ал ол үшін жер қойнауын пайдалану заңнамасын ырықтандыру қажет. Қазір біз бұл бағытта үлкен өзгерістер болып жатқанын көріп отырмыз, алайда консервативті басқарушылар бұл өзгерістерді түрлі сылтаумен тежейді. Ұлттық Банктің қысқа мерзімді кезеңде ғана бағамға ықпал ету мүмкіндігі бар, ал Үкімет елдің экономикалық саясаты арқылы теңгенің ұзақ мерзімді бағамына ықпал етеді.
– Теңгенің қазіргі бағамын қалай қабылдап жүрсіз? Экономикамыздың әлеуетін теңгенің қазіргі жағдайымен салыстыруға бола ма?
– Теңге бағамы экономикамыздың айнасы. Қазір голландтық дертпен бетпе-бет келіп отырмыз. Экономикалық өсім негізінен мемлекеттік шығыстармен қолдау табады, олар негізінен мұнай секторлары есебінен қаржыландырылады. Ал технологиялық салалардың дамуы өте нашар жүріп жатыр. Бұл үлгі теңгенің тұрақтылығына кері әсер ететіні түсінікті. Өндірушілеріміз әзірге халықаралық ойыншылармен қатты бәсекелесе алмайды, ал мұнай кірістері, өкінішке қарай, қазіргі өмір сүру деңгейін ұстап тұру үшін жеткілікті.
– Экономикамызды қалай көтереміз? Экономиканың, қаржы секторының дамуын тежейтін басты проблема не?
–Экономикамызды көтеру үшін нарықты ырықтандыруға, институционалдық ортаны дамытуға және жаңа ойыншылардың кіруіне кедергілерді жоюға бағытталған неғұрлым табанды құрылымдық реформалар қажет. Экономиканы мемлекеттік қолдаудың өзі толығымен қайта қаралуы тиіс, өйткені ағымдағы ынталандыру тиімсіз және мемлекет жұмсаған кез келген теңгенің мультипликативтік әсері жоқ.
Осы тұрғыдан алғанда, маған Ұлыбританияның Маргарет Тэтчер заманындағы мысалы ұнайды. Тәтчер билік басына келгенде түбегейлі реформалар жүргізді. Олардың 70-ші жылдардың соңы мен 80-ші жылдардың басындағы жағдайы біздің қазіргі жағдайымызға қатты ұқсайды: салалардың реттелуі, экономикадағы мемлекеттің үлкен үлесі және Үкіметтің әлеуметтік бағыты.
Бізге жекешелендіру арқылы мемлекеттің экономикадағы үлесін қысқарту, бағаны ырықтандыруды жеделдету, жер қойнауын пайдалануды ырықтандыруды жеделдету, инвестициялық ахуалды жақсарту, реттеудегі салалық кедергілерді қысқарту қажет.
Банк жүйесінде мемлекет банктер тәуекелсіз көп ақша таба алатын жүйені құрғанын көріп отырмыз, бұл экономиканың нақты секторын несиелендіруді тежеп отыр. Банктер жеке тұлғалар тұрғысынан технологиялық тұрғыдан дамыған, бірақ заңды тұлғаларды несиелендіруге аса құлықсыз. Оның көптеген себептері бар.
Нақтыласаңыз…
– Ағымдағы шоттарға пайыздарды есептеуге тыйым салу базалық мөлшерлеменің өсуі және банктердің кірісінің өсуіне әкеледі. Ал нөлдік мөлшерлемесі бар қалдықтардың негізгі ұстаушылары бюджеттік ұйымдар мен жеке тұлғалар болып табылатындықтан, біз осы сегменттердің ЕДБ пайдасына кететін миллиардтаған теңгені жоғалтатынын көріп отырмыз.
Валюталық депозиттерге де қатысты, ЕДБ 1%-бен тартады, 3-4%-бен орналастырады, себебі бізде валюталық депозиттер бойынша мөлшерлеме бойынша шектеу бар. Немесе, бағалы қағаздар бойынша жеңілдіктер ақшаны кредиттерге емес, бағалы қағаздарға салуды ынталандырады, себебі несие беру үшін экономикалық тиімділік боллуы керек. Ал мөлшерлеме бағалы қағаздар бойынша мөлшерлемеден 20% жоғары болуы тиіс, ал мұндай несие тартымды болмайды. Айта берсең қаржы жүйесін ел экономикасына жұмыс істеуге ынталандырмайтын мысалдар көп.
– 2024 жылы ресейлік банктер ішкі нарықтан кетті. Біз бұл жағдайдан не ұттық…
– Кез-келген қысқару бәсекелестікке кері әсер етеді. Бәсекелестік барлық саланың дамуына ынталандырады. Ресей Банктерінің кетуі жалпы алғанда қаржы секторының дамуына теріс әсер етті. Ресей Банктері экономиканың нақты секторын несиелендірген ірі институттардың бірі еді, олардың кетуімен кәсіпкерлер үшін несиелердің қолжетімділігі едәуір қысқарды.
Қазақстанда қаржы нарығына кіруге кедергілер жеткілікті жоғары, сондықтан біз маңызды жаңа ойыншыларды көріп отырған жоқпыз. Қазір Банктер туралы заңға өзгерістер енгізу жоспарлануда. Қаржы нарығын дамыту және реттеу агенттігі жариялаған алғашқы бастамалар үміттендіреді, себебі шектеулі лицензиялар енгізу ұсынылады, бұл бәсекелестікті айтарлықтай күшейтуі мүмкін.
Бірақ өзгерістердің нәтижесін біз 3-4 жылдан кейін көреміз.
