Отыз жыл бойы біз бір көріністі көріп келеміз:
- әрбір жаңа дағдарыс теңгенің құнсыздануымен қатар жүрді,
- ал салыстырмалы тұрақтылық кезеңдері ұзаққа созылмады.
- 1990-шы жылдары АҚШ доллары 27 есе қымбаттады,
- 2000-шы жылдары қарқын бәсеңдеді, бірақ 2008 жылғы дағдарыс қайтадан ұлттық валюта бағамын төмендетті.
- Соңғы ірі өзгеріс 2015-2016 жылдары болды, ол кезде доллар бағамы бір жыл ішінде 221,7 теңгеден 342,2 теңгеге дейін, яғни бірден 23,7% -ға өсті.
- Содан бері тренд күшейе түсті: 2024 жылға қарай АҚШ доллары орта есеппен 469,4 теңге болды..
Ай сайынғы динамикада жағдай одан да айқын.
- 2025 жылғы қаңтарда доллар 524,7 теңге,
- шілдеде 528,8 теңге, ал тамызда 539 теңге болды.
- Іс жүзінде сегіз айда АҚШ долларының құны 2,7% -ға, ал өткен жылғы тамызбен салыстырғанда 12,7% -ға өсті.
ҚР Ұлттық банкінің ресми деректері 2025 жылғы қыркүйектің алғашқы он күнінде доллар тұрақты түрде 535 теңгеден жоғары болып, 540,2 теңгеге жететінін көрсетті.
ҚР Ұлттық банкінің бүкіл тарихында тек Сәйденов кезеңінде ғана бағам шикізат бумасының арқасында уақытша нығайды. Қалған жағдайларда әрбір жаңа төраға әлсіреген теңгемен кетті. Тіпті «еркін жүзуге» көшу жалпы траекторияны өзгерткен жоқ.
ҚР Ұлттық банкі «жаһандық үрдістерге» және emerging markets әлсіздігіне жиі сілтеме жасайды. Бірақ сандар көрсетіп отырғандай, теңге дамушы елдердің көптеген валюталарына қарағанда едәуір әлсіреді.
- 2000 жылдан 2024 жылға дейін теңге 3,3 есе әлсіреді — дәл ресейлік рубль сияқты.
- Салыстыру үшін: Индонезия және Үндістан рупиялары 90% -дан аз, Мексика песосы 93,5% -дан азайды.
- Түрік лирасы сол кезеңде 52 еседен астам құлдырағанын көрсетті, бірақ оның жағдайы аномальды болып саналады.
Әсіресе, жаңа статистиканың көрсеткіші. 2025 жылғы тамыздың қорытындысы бойынша АҚШ доллары теңгеге қарағанда бір жыл ішінде 12,7% -ға өсті. Сонымен қатар Бразилия реалы (минус 2,2%) мен Оңтүстік Африка рандына (минус 1,9%) американдық валюта керісінше арзандады. Шілде айының қорытындысы бойынша бір жыл ішінде АҚШ доллары түрік лирасына қатысты бірден 22,2%, ал индонезиялық рупияға қатысты 0,1% ғана қымбаттады. Ресей рубліне доллар керісінше, бірден 9,8% арзандады.
Түрлі ведомстволар мен сарапшылар теңгенің долларға қатысты күрт әлсіреуіне не себеп болуы мүмкін екенін әртүрлі ракурста айтады.
- Ұлттық банк бағамның мұндай күрт құлдырауы үшін іргелі факторлар жоқ екенін талап етуде.
- Вице-премьер Роман Скляр теңгенің «сырқаты» үкімет басшысы Олжас Бектеновтың келесі жылдың бюджеті бір доллар үшін 540 теңге бағамына қарай өзгереді деген сөзіне байланысты екенін мүлдем жоққа шығарады.
- Тәуелсіз сарапшылар оның себебі — инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру уақыты келген бизнес тарапынан валютаға деген сұраныстың артуынан деп қабылдайды.
Жауабы жоқ сұрақтар
- Егер бағамның мұндай құлдырауы үшін іргелі факторлар болмаса, онда валюта нарығындағы алыпсатарлық кімге тиімді?
- Ұлттық банк интервенцияға соншалықты кеш көшті ме? Егер доллар қымбаттаса, Ұлттық қордың мұнай кірістерінен теңгемен түсімдер өседі ғой.
- Ал үкіметке трансферттер есебінен бюджеттегі тесіктерді жабу жеңілдейді…
Осылайша, Қазақстан шикізат кірісі мен мемлекеттік қарыздың аз көлеміне қарамастан, валюта нарығының аутсайдерлері қатарына тұрақты түрде кіреді.
