Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың өткен Жолдауындағы әлеуметтік жеңілдіктерді «оңтайландыру» және оларды ортақ бөлімге келтіру міндеті түсінікті: Мемлекетте — орталықта және жергілікті жерлерде — өзінің әлеуметтік мемлекеттің конституциялық мәртебесіне толық көлемде сәйкес келуге ақша жоқ.
Осыдан кейін үкімет отырысында премьер-министр Олжас Бектенов еңбек және әлеуметтік қорғау министріне жауапты органдармен және әкімдіктермен бірлесіп, биыл 1 желтоқсанға дейін әлеуметтік қолдау шараларына қатысты бірыңғай стандарт әзірлеуді тапсырды.
Бектенов барлық күмәнді және тиімсіз әлеуметтік төлемдер мен жәрдемақыны алып тастау керек деп санайды. «Әлеуметтік әділеттілікті сақтап, масылдық пиғылды азайту үшін шара қабылдаймыз. Үкіметтің міндеті – барлығына бірдей жағдай жасау, ал азаматтар жұмыс істеп, өзін және өз отбасын асырауға ұмтылуы керек», – деді ол.
Макро экономикалық көрсеткіштерге қарасақ, қазір ЖІӨ жан басына шаққанда 13 мың доллардан асты. Ол жақсы көрсеткіш. Қазақстан табысы орташадан жоғары елдердің қатарына кіріп кетті. Бірақ реалды түрде қарасақ, халықтың жағдайы ондай емес.
Саясаттанушы Досым Сәтбаевтың айтуынша, соңғы отыз жыл жалпы ішкі өнімнің өсуі халықтың әлеуметтік жағдайына әсер етпейтінін көрсетті. Біз мұны көрдік. Бұл Қазақстанда ғана емес, көптеген кедей мемлекеттерде де бар дүние. Тағы да қате тапсырма беріліп, ол тағы да қате жүзеге асырылуда,
Сарапшылар халықтың несібесінен үнемдеу арқылы қаржыны үнемдеу аса дұрыс шешім емес екенін айтады. Дұрысы миллиардтаған шығын әкелетін тиімсіз жобалардан бас тартып, қаржыны жоспармен бөлу еді. Бірақ мемлекет алғашқысын таңдады.
Адамдар көмекке неге мұхтаж
Жақында еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Светлана Жақыпова елде бір миллион бір жүз мың адамның айлығы 85 мың теңгеден (ең төменгі жалақы деңгейі) төмен екенін айтты. Тіпті 329 мың азамат 80 мың теңгеден де төмен жалақы алып жүр екен.
85 мың теңгеден төмен жалақы алатын 1,1 млн адамның әрқайсысының отбасында 4-5 адамнан бар деп есептесек, 4-5 млн тұрғын кедейлік шегінде өмір сүріп жатыр деген сөз. Инфляция шарықтап тұрған елде мұндай ақшамен күн көру қиын. Сол үшін азаматтарымыз әлеуметтік көмекке қол жаюға мәжбүр.
Билік бүкіл шығын әлеуметтік салаға кетіп жатыр дегенді бұған дейін де бірнеше рет айтты. Биыл және былтыр бұл салаға жалпы бюджет шығынының 38 пайызы жұмсалған. Бұл шамамен 8–9 трлн теңге. Ал зейнетақы төлеуге 2,4 трлн теңге жұмсалған. Яғни әлеуметтік саланы қолдауға бөлінген қаржының басым көбі зейнеткерлерге берілген. Ғұмыр бойы ел үшін еңбек еткен, салық төлеген, зейнетақы жарнасын құйған азаматтар зейнатақы алуға, әрине, құқылы.
Әлеуметтік кодекске енгізілген түзетулер Қазақстаннан тыс тұратын адамдарға, сондай-ақ елде тұратын жері бойынша тіркелмеген адамдарға зейнетақы мен жәрдемақы төлеуді шектейді. Төлемдерді тіркеусіз алушылар тұрғылықты жері бойынша тіркелгеннен кейін төлемдерді қайтара алады. Елден тысқары жерлерде тұратындар одан да нашар болады — мемлекет пайдасына ақшаны қайтаруды немесе автоматты түрде бас тартуды таңдау керек болады.
Шындығында түзетулер кем дегенде екі норманы бұзады. Біріншіден, Мемлекеттік әлеуметтік төлемдер қорына (МӘСҚ) тұрақты аударымдар болған жағдайда өз еңбегімен тапқан зейнетақыны және әлеуметтік төлемдерді заңды түрде алу құқығы.
Еңбек министрлігіне әлеуметтік жарылғыш заң не үшін қажет болды? Жауабы қарапайым. Бюджетте Мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру қоры, қаражат тапшылығы. Бұл әлеуметтік жүйенің қаржылық тұрақтылығының бұзылуына алып келеді. Дағдарыс 2028 жылы болады деп күтілуде. Еңбек министрлігі теңгерімсіздіктің жинақталуына ішінара мемлекет кінәлі екенін адал мойындайды. Бірақ МӘМС-ті ФГСС есебінен сақтап қалу әрекеті бірде-бір ұйымға пайда әкелген жоқ. ХАҚҚ да ақша жетіспеушілігінен терең дағдарыста. Әлеуметтік медицина жүйесі бастапқыда қаржылық жағынан нашар есептелген болатын. Әлеуметтік саясат мейірімділік пен қайырымдылыққа емес, әділеттілікке негізделуі тиіс. Себебі қазынадан ақша бөлу — бұл әрқашан мүдделердің теңгерімі, шектеулі бюджет жағдайында жеке емес, қоғамдық пайданы барынша арттыру. Ал қоғамдағы инфантилизм мен қамқоршылық көңіл-күйді жою үшін мемлекет саяси құқықтар мен бостандықтардың азғантай мөлшерінің әлеуметтік игіліктер уәделерімен үйлесімділігі әлеуметтік инфантилизм үшін жағдай жасайтынын түсіне отырып, әлеуметтік саясат құруы қажет. Қоғамда мұндай мінез-құлықты мақұлдау әлеуметтік саясаттың дизайнына негізделеді. Және масылдықтың белгілі бір психологиялық үлгілері бар: егер адам мемлекеттен үш жылдан астам тікелей көмек алатын болса, онда бұл оның ақша табу және өзіне жауапкершілік алу қабілеті атрофияға ұшыраған кезде қайтпайтын нүктеге айналуы мүмкін.
Еңбек министрлігі Әлеуметтік кодекске түзетулер дайындады. Бірақ кез келген игі бастама қағазда ғана қабылданбастан, жұмыс істеуі тиіс. Ал бұл үлкен сұрақ.
Халықаралық «Human Rights Watch» адам құқығын қорғау ұйымы биылғы есебінде 2023 жылы Қазақстанда кедейлік артқанын, үкімет әлеуметтік көмек көрсетіп жатқанымен, АӘК алудың талабы қиын, тексерісі көп екенін айтқан. Ұйымның жазуынша, тұрмысы төмен адамдар бұл көмектен қағылып, жәрдемақы алуда алалауға тап болған.
