Қазақстанда мезгіл-мезгіл бір палаталы парламентке қайта оралу қажеттігі туралы пікірталастар туындайды. Олардың айтуынша, екі палаталы модель көбінесе федеративтік құрылымы бар мемлекеттерге сәйкес келеді, ал Қазақстан Конституцияға сәйкес — біртұтас мемлекет болғандықтан, екінші палатаның қажеті жоқ. Сенатты тарату ұсынысы тек радикалды оппозицияның аузынан ғана емес, парламентте отыратын саяси партиялардың бағдарламаларында да бар.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев бұл туралы бүгінгі Жолдауында айтты.
«Мен Сенатқа он жыл басшылық еттім. Бұл жұмысты қашанда зор мәртебе әрі үлкен жауапкершілік деп санадым. Сондықтан маған осы мінберден парламенттік реформа туралы айту оңай емес. Соған қарамастан мен дәл бүгін елімізде көп ұзамай бір палаталы Парламент құру туралы бастама көтергім келеді», – деді ол.
Тоқаевтың сөзінше, парламенттік реформа мәселесі жиырма жылдан астам уақыт бойы айтылып жатыр.
«Елімізде парламенттік реформа мәселесі кемінде жиырма жылдан астам уақыт бойы айтылып келеді. Осы мәселе ашық та, жабық та талқыланып жүргені ешкімге құпия емес. Бұл тақырып әлі күнге дейін өзекті болып отыр. Сондықтан мемлекеттік жүйе дамып, азаматтарымыздың саяси мәдениеті өсіп келе жатқанын ескере отырып, бұл мәселені халықтың талқысына салу айрықша маңызды деп санаймын», – деп атап өтті президент.
Сарапшылардың сөзінше, Бұл кездейсоқ идея емес, саяси жүйені жаңарту бағытының жалғасы.
Басты артықшылықтары: :
* Тиімділік — заңдар жылдам, артық келісусіз және бюрократиясыз өтеді.
* Үнемділік — шенеуніктер мен салық төлеушілер үшін шығыстар аз.
* Қарапайым — адамдарға кім шешім қабылдап, кім жауапты екенін көру оңай.
* Партиялық тізімдер бойынша сайлау — жас партиялар мен жаңа саяси бәсекелестік үшін бірегей мүмкіндік.
Белгілі саясаттанушы Асхад Асылбеков әлеуметтік желідегі парақшасында Қазақстан үшін бұл жай ғана кезекті реформа емес. Бұл біздің саяси жүйеміздің жетілу сынағы және анағұрлым ашық әрі тиімді мемлекеттілікке жасалған қадам.
«Президент Тоқаевтың парламентті бір палаталы заң шығарушы органға айналдыру туралы ұсынысы азаматтық белсенділер мен саяси күштердің барлық күш-жігерінің табысты болғанын көрсетеді. Бірнеше жылдан бері Қазақстан азаматтары АҚШ пен Ресей Федерациясы болып табылатын федеративті мемлекеттерде ғана орынды Сенаттың күшін жоюды ашық қолдайды. Біртұтас мемлекетте оның қажеті жоқ.
Президент Сенаттың пайда болу себептері туралы мұқият айтты, бірақ біз Қазақстанның тұңғыш президенті Назарбаевтың көрші Ресейдегі оқиғалардан кейінгі қауіптенуін түсінеміз, онда Жоғарғы Кеңес президент Ельцинге импичмент жариялап, ал Конституциялық Сот оларды қолдады. Сондықтан Конституцияда Сенат пайда болып, вице-президент лауазымы, бір палаталы Жоғарғы Кеңес, Жоғарғы Кеңестің Бақылау Палатасы, Конституциялық Сот жоғалып кетті, оның орнына өкілеттіктері шектелген және Қазақстан президенті тағайындаған Конституциялық кеңес пайда болды» дейді Асхад Асылбеков.
Тиімділігі:
1) Билік құрылымын оңайлату. Бір палаталы парламент тез шешім қабылдай алады;
2) Шығындарды азайту және тиімділікті арттыру.
Екі палаталы жүйеден кету ресурстарды үнемдейді, функциялардың қайталануы мен бюрократияны алып тастайды, мұны көбінесе бір палаталылықты жақтаушылар мысалға келтіреді;
3) Өкілеттіктерді шоғырландыру. Екі палатаның өкілеттіктерін біреуіне біріктіру үкіметті, судьяларды, маңызды тағайындауларды бекітудегі тиімділікті күшейтуі мүмкін
ҚАРСЫ ДӘЛЕЛДЕР ЖӘНЕ ТӘУЕКЕЛДЕР:
1) Сайлаушылар өкілдігінің әлсіреуі. Бір мандатты округтердің болмауы нақты депутаттарға жеке өтініш жасауға мүмкіндік бермеуі мүмкін. Егер барлық кандидаттар партиялық тізімнен болса, ал бірде-бір партия сайлаушыға сай келмесе, оның парламенттегі өкілдігі іс жүзінде жойылады;
2) Плюрализм мен жергілікті сайлаудың төмендеуі. Мажоритарлық округтер адамдардың өзін-өзі ұсынатындай болуға мүмкіндік береді. Егер тек партиялық тізімдер ғана қалса, тәуелсіз дауыстар мен баламалы пікірлер қайда және қалай ұсынылады?;
3) Демократиялық реформалардан регресс.
Мұндай реформа, әсіресе, егер ол тәуелсіз кандидаттардың қатысуын шектесе, 2022 жылғы оқиғалардан кейін басталған демократиялық өзгерістерден бас тартуды білдіруі мүмкін;
4) «Қалта» парламентінің тәуекелдері. Біз партияларды тіркеудің қазіргі тетіктері мен билеуші партияның үстемдігі шынайы оппозиция мен жаңа қатысушылардың қатысуын шектеуі мүмкін екенін түсінеміз. Бұл «қалта» деп аталатын, билікті қолдайтын біртекті парламент құрамын құруға жағдай жасайды.
«Жалпы, тиімділік туралы дәлелдерге қарамастан, мұндай модель азаматтардың демократиялық қатысуына қауіп төндіреді. Инклюзивтілік пен плюрализммен теңгерімсіз мұндай реформалар халықтың сеніміне нұқсан келтіріп, оны нақты өкілдігінен айыруы мүмкін» дейді сарапшы.
Саясаттанушы Ғазиз Әбішев өзінің Telegram-арнасында түзетулерді халық қабылдаған кезде Парламенттің қазіргі құрамы таратылады деп күтуге болады деп хабарлады.
Жаңартылған Конституцияны орындау үшін мерзімінен бұрын сайлау өтеді, онда жаңа бір палаталы Парламенттің жаңа құрамы құрылады.
«Әрине, жаңа бір палаталы Парламент өкілеттігі жағынан мықты болуы мүмкін. Қазір Мәжіліс премьер-министрді бекітіп, үкімет құрамын келісіп жатыр ғой. Ал Сенат президентке тікелей бағынысты ҰҚК, Бас прокуратура сияқты органдардың басшыларын бекітеді. Жоғарғы Соттың судьяларын бекітеді. Екі палата да Конституциялық соттың мүшелерін тағайындайды. Қосылған жағдайда бұл шешімдердің бәрін бірыңғай палата қабылдайды. Яғни, Парламенттің жалғыз палатасындағы партиялық көпшілік «, — деп мәлімдеді Ғазиз Әбішев.
Сонымен қатар, ол сайлау тек пропорционалды жүйе бойынша өткізілетінін ескертті — негізгі шешімдер партиялық депутаттың мандатын бақылайтын партиялық басшылықта қалады.
«Басқаша айтқанда, Парламентте көпшілікке қол жеткізген партия көшбасшысының рөлі айтарлықтай артады. Бұл көпшілік — салыстырмалы, абсолюттік немесе конституциялық — неғұрлым күшті болса, партия көшбасшысының ұстанымы соғұрлым күшті болады. Егер мандаттарды бөлудің ерікті тәртібі сақталып, қандай да бір партия мандаттардың жалпы санының үштен екісінен астамын алып, ал партия төрағасы Парламентке спикер лауазымына өзі баруды шешетін болса, ол бүкіл мемлекетте шешуші рөл атқаратын болады «, — деп атап өтті саясаттанушы
