ҰЭМ Серік Жұманғариннің Қазақстан бюджеті 2029 жылға қарай нөлдік тапшылыққа жетеді деген пікірі қаржы сегментінің тыныштығын бір сілкіп өтті. Елдің басты кемшілігі: Қазақстан бюджетінің тапшылығы 4,5 трлн теңгеге жетті.
Сарапшылар мұны бюджет саясатындағы №1 кемшілігімізге теңейді
Қаржы министрлігінің мәліметінше, 2025 жылдың ортасына қарай бюджет тапшылығы 1,54 трлн теңгені құрады.
Қазақстан қаржыгерлері қауымдастығы Елена Бахмутова мемлекеттің алдағы жылдары бюджет шығындарын азайтатынына күмәнданатынын Astana Finance Days 2025 форумының пленарлы сессияларының бірінде айтты.
Оның айтуынша, бұл Ұлттық қорда $60 млрд-қа жуық резервтің болуымен және Ұлттық банктің АВР көлемі $52 млрд-қа негізделген, бұл жиынтығында $112 млрд-тан асады. Бұл, елдің басқа елдерімен салыстырғанда өте жоғары көрсеткіш. Бізді осы мемлекеттерден айырмашылығы — инфляция деңгейі өте жоғары.
ҚҚҚ басшысы 1 қыркүйекке баға деңгейінің жылдық өсуі 12% -дан асып түскенін еске салды. Бұл ретте Ұлттық банктің жыл соңына дейін осы көрсеткіш бойынша күтуі 12,5% -ды құрайды. Сондай-ақ нарыққа қатысушылар жоғары инфляцияны болжап отыр.
Е.Бахмутова үш жылға арналған республикалық бюджет туралы заң жобасына жеке тоқталып өтті, «2026 жылы шоғырлану, ЖІӨ өсу қарқынының біршама төмендеуі күтілуде, ол қазір 6,3% -дан асады, оның ішінде ел экономикасы 4,5% шегінде өсетін болады, бұл жалпы алғанда жаман емес. Инфляциялық болжамдарға келетін болсақ, құжатта 2028 жылы біз 5% -дық таргеттелген деңгейге жақынырақ көшеміз деген болжам бар сияқты. Өкінішке орай, бұған күмән бар. Мұны инвесторлар үшін көрсету өте маңызды, себебі қандай орта болатынын түсіну керек, бірақ оң тұрғыда не туралы айтуға болады — Ұлттық банктің қалыпты қатаң ақша-несие саясаты өз нәтижесін береді. Қазіргі жоғары мөлшерлеме біраз уақыт сақталатын шығар «, — деп атап өтті спикер.
Бұдан өзге, Е.Бахмутова жеке тұлғаларға кредит беруді төмендетуге бағытталған макропруденциалдық реттеу шараларына назар аударды, бұл да инфляцияның өсуіне ықпал етеді.
«Бұл белгілі бір әсер береді, бірақ теріс тұстар да бар. Бізде пайыздық арна бар, ол арқылы ЖБП тетігі іске асырылады және ол нашар жұмыс істейді. Себебі бізде несиелендірудің екі қатарлас әлемі бар: нарықтық және мемлекеттік бағдарламалар есебінен жеңілдетілген. Біз мемлекеттік бағдарламалар аясында қарыз беруді алып тастамайынша, нарықтық құралдар нашар жұмыс істейтін болады. Бұл инвесторлардың мінез-құлқына да кері әсерін тигізеді «, — деп баса айтты ол.
Республикалық бюджет жобасына қайта оралған ол 2026 жылға арналған күтулерді толығымен теңгерімді деп атады, себебі кірістер өсуі тиіс. Алайда ол осы кезеңнен тыс перспективаларды нашар бағалайды.
«Мен мемлекеттік бюджет шығындарды 20,3% -дан ЖІӨ-нің 18% -ға дейін төмендете алатынына сенбеймін. Ал егер болжамнан алысқа қарайтын болсақ, онда олар 15% -ға дейін төмендейді. Менің ойымша, бұл сандар шындыққа жанаспайды. Бұл бюджет шығыстарын неғұрлым жоғары деңгейде сақтауға тура келетінін білдіреді, нәтижесінде бұл бюджет тапшылығы мен қарыз алулардың қосымша өсуіне немесе кепілдендірілгеннен басқа, бас тартылған қосымша трансферттерге әкеледі «, — деп есептейді ҚҚҚ басшысы.
Осылайша, Е.Бахмутованың пікірінше, келесі жылға жағдай болжамды болып көрінеді, мұны 2027 және 2028 жылдар туралы айтуға болмайды.
Қаржы сарапшысы Расул Рысмамбетовтың айтуынша бюджеттегі алшақтықтың себептері жүйелі сипатта.
- Біріншіден, әлеуметтік міндеттемелер.
- 2025 жылы халыққа төленетін зейнетақы, жәрдемақы, бюджет қызметкерлерінің жалақысын индекстеуге бюджеттің 38% -ға жуығы немесе 9,8 трлн теңге тиесілі.
- Мемлекет азаматтарға тікелей көмек көрсету арқылы қоғамдық тыныштықты сақтау жолын таңдады.
- Екіншіден, теңгенің әлсіреуі. Бағамның ауытқуы импорт пен мемлекеттік сатып алуларды автоматты түрде қымбаттатады. Бұл әсіресе инфрақұрылымдық жобаларда байқалады: жолдар, ЖЭО және логистикалық тораптар құрылысы бастапқыда жоспарланғаннан қымбаттайды.
- Ақырында, шикізаттық емес кірістердің әлсіз өсуі. Мұнай, металдар және уран қазақстандық бюджетті азықтандыруды жалғастыруда, бірақ шикізаттық емес сектор салықтардың тұрақты ағынын қалыптастыруға әзірге қабілетті емес.
- Мемлекет үшін әлеуметтік шығыстар — бұл міндет қана емес, сонымен қатар ықпал етудің жылдам құралы.
Сарапшының айтуынша, біздің ел акционерлерге дивиденд төлейтін, бірақ дамуға инвестиция салмайтын компанияға ұқсап барады.
- Әлеуметтік шығындар маңызды және қандай да бір мағынада адами капиталға инвестиция болып табылады.
- Бірақ олар болашақта кіріс әкеле алатын жеке немесе технологиялық активтер жасамайды.
- Нәтижесінде, ел тұтқынға түсіп қалуы мүмкін: өмір сүру деңгейін ұстап тұруға көп қаражат жұмсалады, ал жаңа табыс көздері пайда болмайды.
2025 жылы қазынаны толықтырудың басты көздері бұрынғысынша қалады:
- салықтар, Ұлттық қордан трансферттер және сыртқы қарыздар.
- Олардың динамикасы шикізат бағасына тікелей байланысты.
- Мұнай мен металл жоғары тұрғанда бюджет өзін салыстырмалы түрде сенімді сезінеді.
- Бұл стратегиялық емес, тактикалық табыс.
- Шикізаттық емес сектор тұрақты өсім бермейінше, сыртқы конъюнктураға тәуелділік сақталып отыр.
Рысмамбетов бюджет процесінің мәдени ерекшеліктеріне де назар аударады. Қазіргі қолданыстағы саясат орнықты резервтерді қалыптастыруға мүмкіндік бермейді. Ұлттық қор іс жүзінде ағымдағы қажеттіліктер үшін пайдаланылады: тек 2024 жылы оның трансферттері 5,25 трлн теңгені құрады.
Сарапшының пікірінше, инвестицияның басым бағыттары көлік, цифрландыру, өнеркәсіп және энергетика болуы тиіс.
Тапшылықты тез жабуға не көмектеседі
Сарапшы ықтимал шешімдерді қосылған құны жоғары экспортты дамытудан және салықтық әкімшілендіру реформасынан көреді. Салықшылармен жұмыс істеу де маңызды: олардың біліктілігі мен уәждемесін арттыру бизнестің бір бөлігін көлеңкеден шығаруға қабілетті.
Бірақ, Рысмамбетовтың айтуынша, басты құрам материалдық емес:
«Ең бастысы — саяси ерік. Ол танымал емес, бірақ онсыз қаржыны ретке келтіру мүмкін емес «.
