Кейінгі жылдарда Қазақстанның бас қатырар дүниесіне айналған бюджет тапшылығы мәселесі тағы да көңілді түсіріп тұрған болатын.
Үкімет қам-карекетсіз емес екенін, тапшылықтың алдынт алуға болатын депозит картасы қолдарында екенін айтып, бізді қуантып қойды.
Қазақстанның бюджеті 2029 жылға қарай нөлдік тапшылыққа жетеді. Ұлттық экономика министрі Серік Жұманғариннің айтуынша. экономиканың 2035 жылға дейінгі дамуының ұзақ мерзімді болжамы әзірленген.
Үш нұсқа қаралды: базалық, орташа және балама.
• 10 жыл iшiнде экономиканың орташа өсуi баламалы нұсқада 5,1%, орташа нұсқада — 4,3% деңгейiнде болжанып отыр.
• Базалық нұсқада 10 жылда ЖІӨ-нің орташа жылдық өсуі 4,5% -ды құрайды. Номиналды ЖІӨ 2035 жылы 473,2 трлн теңгеге дейін ұлғаяды.
«Бюджет кірісі 2035 жылы 66,8 трлн теңгеге дейін ұлғаяды. Кепілдендірілген трансферт 2029 жылдан бастап 2 трлн теңгеге дейін төмендетіледі. Тапшылық 2029 жылы ЖІӨ-ге қатысты 0,4% -ға дейін біртіндеп төмендеумен және 2030 жылдан бастап нөлдік деңгейге жетумен айқындалған «, — деп мәлімдеді ол.
Ұлттық қордың таза валюталық активтері болжам бойынша 2026 жылы $60,8 млрд-тан 2035 жылы $109,9 млрд-қа дейін өседі.
Жергілікті бюджеттер кірістерінің болжамы 2026 жылға 10,7 трлн теңге, 2027 жылға — 12,1 трлн теңге, 2028 жылға — 13,3 трлн теңге көлемінде белгіленген. 2026 жылға шығыстар 14,9 трлн теңгені, 2027 жылға — 17,3 трлн теңгені, 2028 жылға — 18,7 трлн теңгені құрайды.
«2028 жылы Павлодар облысы өзін-өзі қамтамасыз етеді, ал Маңғыстау облысы қайтадан донор болады», — деп болжады С.Жұманғарин.
Ол сондай-ақ алдағы үш жылға арналған болжамдар туралы айтып берді.
Осылайша, базалық сценарийге сәйкес 2026 жылы ЖІӨ-нің нақты өсуі 5,4% -ды, үш жылда орташа жылдық өсім — 5,3% -ды құрайды. Номиналды ЖІӨ 2026 жылы 183,8 трлн теңгеден 2028 жылы 229,8 трлн теңгеге дейін өседі.
«2026 жылы инфляция болжамы 10% -дан аспайды, 2027 және 2028 жылдары — 6% деңгейінде. Экономиканың өсуі нақты секторда және қызмет көрсету саласында өсумен қамтамасыз етіледі. Өңдеуші өнеркәсіпте инвестициялық жобаларды іске асыру есебінен өсу қарқынын 2026 жылғы 6,2% -дан 2028 жылы 6,6% -ға дейін ұлғайту болжанып отыр. Үш жыл ішінде тау-кен өнеркәсібіндегі орташа өсім 2,8%, ауыл шаруашылығында — 3,9%, құрылыста — 11%, көлік қызметтерінде — 10,1% және саудада — 6,7% құрайды «, — деп сандар келтірді министр.
Бұл ретте экспорт болжам бойынша 2026 жылғы $77,1 млрд-тан 2028 жылы $83,7 млрд-қа дейін, импорт 67,7 млрд-тан $75,2 млрд-қа дейін ұлғаяды.
С.Жұманғарин сондай-ақ 2026-2028 жылдарға арналған бюджеттік параметрлердің болжамдарын жариялады. Сонымен қатар, ол үкімет Ұлттық қордан бөлінетін мақсатты трансфертке жүгінбейтінін атап өтті.
«Республикалық бюджеттің кірісі 2026 жылы 19,2 трлн теңгені, 2027 жылы — 21,2 трлн теңгені, 2028 жылы — 23,2 трлн теңгені құрайды. Ұлттық қордан кепілдендірілген трансферт жыл сайын 2, 7 трлн теңге көлемінде белгіленді. 2026 жылы бюджет тапшылығы 2028 жылы ЖІӨ-ге қатысты 0,9% -ға дейін төмендеумен ЖІӨ-ге қатысты 2,5% деңгейінде болады. Шығыстар 2026 жылы 27,7 трлн теңгені, 2027 жылы — 28,8 трлн теңгені және 2028 жылы — 29,8 трлн теңгені құрайды. Мұндай кірістер мен шығыстар көлемі кезінде бюджет Ұлттық қордан мақсатты трансферт түрінде қосымша қаражат тартудың қажеттілігінсіз өзін-өзі қамтамасыз етеді «, — деп есептейді ол.
Бұған дейін Еуразиялық тұрақтандыру және даму қорының (ЕФСР) талдаушылары Қазақстан экономикасының дамуының орта мерзімді болжамын жариялаған болатын. Олар 2025 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанның нақты ЖІӨ 5% -ды құрайды, индикатор 0,2% -ға төмендейді деп күтуде. 2026-2027 жылдары экономикалық өсу қарқыны бюджеттік ынталандырудың күтілетін әлсіреуі салдарынан шамамен 4,5% деңгейге дейін төмендейді.
Мамандар пікірі
Экономика ғылымының докторы Атамұрат Шәменовтың айтуынша. бюджетті молайтудың бір әдісі – түсімдерді көбейту болса, екіншісі, тиімді жұмсау. Осы тұсқа келгенде мен әлеуметтік салаға қаржының көп бөлінуін құптай алмайтынын маман ашып айтты.
Арнаулы әлеуметтік көмек түрлерін қысқартып, халықтың қолына табыс табуға мүмкіндік беретін қармақ беру керек. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры есебінен жұмысынан айырылғаны үшін берілетін әлеуметтік төлемдер өткен жылмен салыстырғанда кемі 31 пайызға өскен, өйткені бұл төлемді алу жеңілдеді, Шәменовтың айтуынша, елімізде 34 түрлі әлеуметтік көмек бар. Соның ішінде 15 түрі адамды жерлеуге байланысты. Ұлы Отан соғысы ардагерлерін, оларға теңестірілгендерді, бұрын қауіпті аймақтарда жұмыс істегендерді, әлеуметтік жәрдемақы алып келгендерді жерлеуге қаржы бағытталған. Осындай елеусіз дүниелердің өзі бюджет тапшылығын арттыра бермек.
Сарапшылардың айтуынша, бюджет тапшылығы тақырыбы жүйелі түрде жария етіледі, бірақ біржақты, тіпті экономикалық басылымдарда да түрлі бұрыштардан толыққанды талдау жасалатын мақалалар жоқ.
2013 жылға дейін, бюджет тапшылығы бірінші рет 1 трлн теңге көрсеткішін басып өткенде, атаулы сандар біршама қолайлы болды. Бірақ ол кезде ЖІӨ де бар болғаны 35 трлн теңгені құраса, 2023 жылы ол 120 трлн теңгеден асты. Бюджет тапшылығы да 2,8 трлн теңгеге дейін өсті. Динамика сақталған жағдайда 2029 жылға қарай мемлекеттік бюджет тапшылығы 7 трлн теңгеге жетеді.
Сарапшы Олжас Құдайбергеновтың айтуынша, бұл құрғақ цифрлар және триллиондар туралы сөз болғанда сәл қорқынышты.
« Қазақстанда 2023 жылы мемлекеттік бюджет 26,8 трлн теңгені немесе 22,3% құрады. Дамыған елдерде арақатынас ЖІӨ-нің 40-60% шегінде өзгереді (салықтық жүктеме 2-3 есе жоғары), сондықтан олар өздеріне 10% шекті шекті шекті бере алады, ал бізде бұл бюджеттің жартысы, сондықтан біздің шекті шекті шекті 5%. Ал 3% базалық норматив біз үшін 2% -ға жылжытылуы тиіс. Бізде мұнай өндірісі көп елдер бар, бірақ онда Ұлттық қор жоқ. Шикізат секторынан алынатын барлық салықтар бірден бюджетке түседі. Мұндай жағдайда бізде бюджет бірден профицитті болады. Ешқандай тапшылық болмайды. Ұзақ уақыт аралықтарында ресурстарды экономикадан алып, АҚШ-тың мемлекеттік облигацияларына төмен пайызбен салудың логикасы мүлдем мәнсіз болып қалады. Бұл соңғы жылдары облигациялардың кірістілігі өсті, ал бұрын ставкалар төмен болатын. Және жинақ логикасын негізге ала отырып, Ұлттық қор дамыған елдердің мемлекеттік облигациялары болып табылатын өтімділігі жоғары тәуекелсіз активтерге салынды. Парадигманың өзгеруі (төмен мөлшерлеме дәуірі кетті, енді көтеріңкі мөлшерлемелер ұзақ уақыт қайтып келді сияқты) де өз әсерін берді — 3-4 жыл бұрын сатып алынған облигациялар бағаға құлдырады және 2022 жылы Ұлттық қорға шығын келтірді, әрине, 2023 жылы қайтарылды, бірақ, жалпы алғанда, мемлекеттік облигацияларға салымдар тәуекелсіз болып табылмайды, — деп атап өтті спикер.
Алайда, оның айтуынша, елдің ағымдағы қаржылық құрылымы Ұлттық қордан бас тартуды халықаралық қаржы ұйымдары мен рейтингтік құрылымдар теріс қабылдайтындай етіп құрылған. Екінші жағынан, қаржылық тәртіп, дамокл семсері керек, бұл шикізат кірісіне сенуге болмайды, оның үстіне, егер осы уақыт ішінде жаппай геологиялық барлау мен жаңа кен орындарында өндіру жүргізілмесе, олар 20-30 жыл деңгейінде күрт қысқарады.
