Қазақстан газдың ішкі бағасын субсидиялау тетігін қайта қарауда.
Oil Review салалық басылымының талдаушылары мұның неліктен маңызды екенін және елдің энергетика саласындағы тиімсіз тетіктерден қалай кетіп жатқанын түсіндіріп берді.
Oil Review жазғандай, Қазақстан ондаған жылдар бойы соңғы тұтынушы үшін ең арзан отыны бар үш елдің қатарына кірді.
Бірақ мұндай саясат энергетикалық парадокс тудырды. Мұнай мен газдың орасан зор қоры болған кезде Қазақстанға отынның ішкі тапшылығы төніп тұрды, ал инфрақұрылымда жүйелі проблемалар өсе түсті.
Сондықтан қазір билік экономикалық модельді реформалау және саланың инвестициялық тартымдылығын арттыру арқылы жағдайды түзетуге тырысуда.
«Қазақстанның газ саласының негізінде жылдар бойы өмірге қабілетсіз экономикалық модель жатыр. Мемлекеттік реттеу газ өңдеу зауыттарын ішкі нарықта сұйытылған мұнай газы мен мұнай өнімдерін операциялық өзіндік құннан айтарлықтай төмен бағамен сатуға міндеттеді «, — деп жазады Oil Review.
Сарапшылардың айтуынша, мұндай саясаттың нәтижесі Қазақстанның газ жүйесіне тиімсіз жүктеме болды. Ішкі тұтыну пропорционалды емес ұлғайды.
Өндірістік қуаттар мұндай сұранысқа жете алмады. Қазақстандық МӨЗ-дерді созылмалы жеткіліксіз қаржыландыру жабдықтардың күрт тозуына алып келді.
Қазақстанда табиғи газ бағасы қайтадан қымбаттады.
Олар таяудағы үш жылда жылына орта есеппен 33% -ға өсетін болады.
Үкімет бағаның өсуін елді газдандырудың жалғасуынан (2025 жылдың басында халықтың 62% -ы табиғи газға қол жеткізе алады), сондай-ақ энергетикалық және өнеркәсіптік кәсіпорындардың газға қосылуынан газ тұтынудың өсуімен түсіндіреді.
Бірақ газдың бағасы өсуде және Қазақстанда тек ішкі себептерге байланысты ғана емес сонымен қатар Ресейде оның құнын арттыруды шешкені үшін де өсетін болады..
Ағымдағы жылдың ақпан айында Еуразиялық экономикалық комиссия (ЕЭК) «Жоғары Еуразиялық экономикалық кеңес одақтың ортақ газ нарығын 2025 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша қалыптасқан нарық ретінде анықтауды шешті» деп хабарлады.
ЕАЭО-қа газ нарығы негізінде қабылдандық
Бұл ретте ЕЭК-ке одақ елдерімен бірлесіп ЕАЭО-ның 2030 жылға дейінгі ортақ газ нарығын дамыту жоспарының жобасын дайындау және оны 2026 жылы қарау үшін ұсыну тапсырылды.
Сонымен бірге ЕАЭО туралы шартқа өзгерістер енгізу жоспарланып отыр.
Бұл Қазақстанда газдың бағасы ішкі себептерге байланысты ғана емес (мысалы, ГӨЗ құрылысына инвестициялар тарту қажеттілігі), сондай-ақ Ресейде оның құнын арттыруды шешкені үшін де өсетінін білдіруі мүмкін.
Бұдан басқа, билік тауарлық газға белгіленген шекті көтерме бағалар өзіндік құннан төмен қалып отырғанын, бұл оның ел ішінде жеткізілуін залалды ететінін атап өтті.
Үкіметтің болжамынша, бағаны көтермесек, газ тапшылығының тәуекелі 2026 жылдан кейін күрделене түседі.
«Газ және газбен жабдықтау туралы» заңға сәйкес ішкі нарықта тауарлық газды көтерме саудада сатудың шекті бағалары жылдарға бөле отырып, әрбір бес жыл сайын белгіленеді және қажет болған жағдайда жыл сайын 1 шілдеде түзетіледі.
Баға өсімінің бес жылдық жоспары 2023 жылы бекітілді. Бірақ 2024 жылдың жазында ол түзетілді, себебі көктемде «QazaqGaz» компаниясы (ұлттық газ операторы) энергетика министрлігіне тиісті ұсыныспен жүгінді. Бұл ретте ведомство бағаның жыл сайынғы орташа өсу шегін 15% -дан 20% -ға дейін көтерді.
Өткен жылы үкімет Қазақстанда газдың көтерме бағасы әлемдегі ең төмен бағалардың бірі болып табылатынын және 20 640 мың текше метрге шамамен 1 теңгені құрайтынын атап өткен болатын.
Ал, мысалы, көрші Ресейде баға 35 000 мың текше үшін 1 теңге деңгейінде қалыптасты.
«Сонымен қатар, Қазақстанда тауарлық газ бағасын ұстап тұру елдің жекелеген өңірлерінде (Қызылорда, Ақтөбе, Атырау облыстары) өзіндік құн бекітілген бағадан 150-200% -ға асып түсуіне, сондай-ақ отандық өндіріс әлеуетінің жыл сайын төмендеуіне алып келді», — деп хабарлады ол кезде салалық ведомство.
Оның мәліметінше, төмен бағалар газ саласының инвестициялық тартымдылығын төмендетеді — мұнай-газ өндіруші компаниялар газ саласының шығындылығынан газ кен орындарын игеруге мүдделі емес, сондықтан тауарлық газ өндірісі азаяды.
Осының бәрі тауарлық газдың тапшылығына алып келуі мүмкін, «оны қымбат импорт есебінен жабуға тура келеді».
Энергетика министрлігі шекті бағаның 1 текше метрге 3-4,8 теңгені құрайтынын атап өтті. Бұдан басқа, Табиғи монополияларды реттеу комитеті (ТМР) көтерме бағалардан бөлек бөлшек сауда бағаларын бекітеді.
Бұл жерде өсім үкімет белгілеген орташа 33% -дан әлдеқайда жоғары.
Мәселен, ішкі газбен жабдықтау нарығының 90% -ын бақылайтын «QazaqGaz» компаниясының («QazaqGaz» еншілес компаниясы) халық үшін тауарлық газдың бөлшек сауда бағасы бір жарым жыл ішінде — 2024 жылғы 1 қаңтардан бастап 2025 жылғы 18 шілдеге дейін — 31-ден 120% -ға дейін өсті.
Газ бағасының ең төмен өсу көрсеткіші Батыс Қазақстан облысында (БҚО) болды — 31,4% мың текше метрге 23,9 мың теңгеден жоғары 1 мың теңгеге дейін. м., ең жоғарысы Атырау облысында — 120,6% -ға, 13,9 мың теңгеге дейін.
Сонымен бiрге, осы өңiрлерде бұрынғысынша, республика бойынша газға ең төмен бағалардың бiрi.
Мысалы, Атырауда газдың құны Алматыға қарағанда үш есе төмен.
Екінші жағынан, Атырау облысы республикада өндірілетін газдың 42% -ын, БҚО — 45% -ын береді. Алматыға табиғи газды жеткiзу үшiн оны батыс газ өндiрушi өңiрлерден ұзындығы шамамен 3 мың км магистральдық газ құбырларының күрделi схемасы бойынша айдау қажет.
Сәйкесінше, көлік шығындары түпкілікті құнды арттырады.
Қазақстанда өндірілетін табиғи газ негізінен ілеспе, ол қайта өңдеуді және зиянды қоспалардан тазартуды қажет етеді. Бұл ретте өндiрiлетiн шикi газдың үштен бiрiне жуығы жер қабатына керi айдалады және жыл сайын мұнай өндiрудiң ұлғаюымен бұл көрсеткiш өсуде. Мысалы, 2024 жылы жиынтық өндіру 58,9 млрд текше метрді құраған.
Теңіз, Қашаған және Қарашығанаққа өндірілген табиғи және ілеспе газдың 85% -ы тиесілі.
Бұл ретте тауарлық өңделген газ өндірісі уақыт өткен сайын азаяды.
Өткен жылы тауарлық газ шығару 4% -ға немесе 1,1 млрд текше метрге төмендеді. м., 28,7 млрд текше метрге дейін. м.
«Тауарлық газ өндірісінің төмендеуі Теңіз, Қашаған, Қарашығанақ кен орындарында жоспарлы және жоспардан тыс жөндеу жұмыстарына, сондай-ақ Орынбор газ өңдеу зауытынан (ГӨЗ) газ қабылдаудағы шектеулерге байланысты», — деп хабарлады энергетика министрлігі.
Айта кетейік, Қарашығанақ шикі газы Орынбор ГӨЗ-де өңделеді, ал алынған тауарлық газ кері жеткізіледі. Өткен жылы қайта өңдеуге 8,7 млрд текше метр уланды. м шикі газ және 7,5 млрд текше метр газ алынды. м тауарлық — 100 млн текше метрге. м өткен жылға қарағанда аз.
Осылайша, тауарлық газ өндірісінің негізгі төмендеуі Теңіз бен Қашағанда болды, олар жыл бойы жалпы алғанда 80 күнге жөндеуге тоқтады.
Сонымен қатар, Ресейден табиғи газ импорты өсті. Егер 2023 жылы Қазақстан 500 млн текше метр сатып алса. м ресейлік газ болса, 2024 жылы ол 7,5 есеге — 3,8 млрд текше метрге дейін ұлғайды.
Энергетика министрлігі мен QazaqGaz дейді
Үстіміздегі жылдың 1 шілдесінде күшіне енген шекті бағаның көтерілу себептерін түсіндіре отырып, ол «негізгі мақсат — тұтынудың қарқынды өсуі жағдайында халықты және өнеркәсіпті тұрақты газбен жабдықтаумен қамтамасыз ету» екенін атап өтті.
Ведомство 2028 жылға қарай Қазақстанда газ тұтыну 2024 жылмен салыстырғанда 53% -ға — 21,2-ден 32,4 млрд текше метрге дейін артады деп болжап отыр.
Шекті бағалардың өсуі жаңа газ өңдеу зауыттарын (ГӨЗ) салуға, жұмыс істеп тұрған газ құбырларын жаңғыртуға және жаңа кен орындарын игеруге мүмкіндік береді деп күтілуде.
«Кезең-кезеңмен түзету өңірлер арасындағы көтерме бағадағы едәуір сәйкессіздікті жоюға көмектеседі, бұл әсіресе бірыңғай газ нарығы жағдайында маңызды», — деп атап өтті министрлік.
Осылайша, газ бағасының өсуі 2025 жылға жоспарланған Еуразиялық экономикалық одақтың (ЕАЭО) бірыңғай нарығын құру шеңберінде де орын алады.
ЕАЭО ортақ газ нарығын қалыптастыру бағдарламасы жалпы газ нарығы үшін баға индикаторлары Ресейдегі Санкт-Петербург халықаралық тауар-шикізат биржасындағы бағалар және тәуелсіз газ өндірушілердің шарттарында көзделген бағалар негізінде айқындалатын болады деп болжаған.
Неғұрлым ұзақ мерзiмдi перспективада Қазақстан мен Ресейдегi түпкiлiктi тұтынушылар үшiн табиғи газдың бағасы үйлесiмдi болады деп болжануда.
Ресейдегі газ өндіру, сауда айналымы мен ішкі нарықтың ауқымы Қазақстан мен ЕАЭО-ның кез келген басқа елдеріне қарағанда әлдеқайда жоғары екенін ескере отырып, Қазақстандағы ішкі бағалар Ресейдегі ішкі бағалармен сәйкестендіріледі деп болжау қисынды.
