Ұлттық қордың шығыстары түсімдерден екі есе асып түсті. Соңғы бірнеше жылда алғаш рет байқалып отыр. Түсімдердің қысқаруы мен трансфердің жиілеп кетуі ордың мүмкіндіктерінің шектеулі екенін білдіреді. Егер мұндай динамика сақталса, мемлекетке ағымдағы қажеттіліктер мен стратегиялық мақсат — болашақ үшін жинақтарды сақтау арасындағы теңгерімді ұстап тұру қиынырақ болады.
Экономистер қазіргі үрдістер кезінде Ұлттық қорға жаңа толықтыру көздерін іздеуге немесе тұрақтылықты сақтау үшін шығыстарды қатаң бақылауға тура келетінін ескертеді.
Finprom.kz талдаушыларының айтуынша, мұндай жағдай толық жылда емес, 2025 жылдың қаңтар-шілдесінде қалыптасқан.
Қаржы министрлігінің мәліметінше, осы кезеңде Ұлттық қордан шамамен 3,5 трлн теңге алынды,
Ал қорға небәрі 1,7 трлн теңге түсті.
Бұған дейінгі антирекорд 2024 жылы байқалған, ол кезде шығыстар түсімдерден 1,5 есе көп болған.
Ұлттық қордағы қаражат көлемінің көпжылдық динамикасы 2019 жылдан 2024 жылға дейін олардың 34,7 трлн теңгеге жетіп, 28,4% -ға ұлғайғанын көрсетеді. Өткен жылы алып қою үлесі активтердің жалпы көлемінің 17,1% -ын құрады.
Ағымдағы жылғы шығыстар мен түсімдер арасындағы үлкен айырмашылықтың басты себебін талдаушылар қор кірістерінің күрт қысқаруы деп атайды.
- ҚР Қаржы министрлігінің есептеріне сәйкес, қаңтар-шілде айларында қорға түсімдер 40% -ға, 2,9 трлн теңгеден 1,7 трлн теңгеге дейін азайды.
- Пайдалы қазбаларды өндіру үшін міндетті төлемдерден басқа, мұнай секторынан түсетін салықтардың барлық түрлері бойынша түсімдердің көлемі қысқарды.
- Қор үшін ең көп капиталды қажет ететін корпоративтік салық ағымдағы жылдың қаңтар-шілдесінде 17,9% -ға азайды.
- Сондай-ақ Қазақстан жасалған мұнай келісімшарттары бойынша үлес ретінде айтарлықтай аз қаражат алды:
- 2024 жылғы қаңтар-шілдедегі 580,5 млрд теңгеге қарағанда 518,6 млрд теңге.
«Резервтер туралы айтар болсақ, Ұлттық қорға түсімдер шикізат конъюнктурасының әлсіздігі жағдайында айтарлықтай төмендегенін атап өткен жөн, бұл жоғары алулар жағдайында оны жинақтау әлеуетін төмендетеді. Бұл 2029 жылға қарай оның активтерін $100 млрд-қа жеткізу мақсатының орындалуына күмән келтіреді «, — деп атап өтті Қазақстан қаржыгерлері қауымдастығының сарапшылары.
Сонымен қатар сарапшылар қорға салықтық емес түсімдер көлемінің едәуір өсуін атап өтті.
- Атап айтқанда, ағымдағы жылы ел табиғат пайдаланушылардан келтірілген зиянды өтеу туралы талаптар бойынша 9,9 млрд теңгеден астам қаражат алды.
- Бұл 2024 жылдың алғашқы жеті айымен салыстырғанда 30 есе көп. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді сату сияқты кіріс баптары бойынша да көрсеткіштер айтарлықтай ерекшеленеді:
- өткен жылдың осы кезеңіндегі 32 млн теңгеге қарағанда 1,1 млрд теңге.
Сарапшылар: «Ұлттық қордың 2025 жылғы көрсеткішін теріс инвестициялық кіріс едәуір төмендетті» деп атап өтті. ҚР Қаржы министрлігінің мәліметінше, ол ағымдағы жылдың бірінші тоқсанындағы жиынтық шығынды ескере отырып, минус 584,5 млрд теңгені құрады. 2024 жылғы қаңтар-шілдеде қорды басқару бойынша жұмыс қоржынға 464,4 млрд теңге әкелді.
Ұлттық қор туралы заң керек …
Ұлттық қор, бейнелеп айтқанда «айдада ақ отау, аузы мұрны жоқ отауға көбірек ұқсап барады. Сарапшылардың заң керек деген пікірді қаттырақ айта бастағанына бірнеше жылдың жүзі болды. Ұлттық қор қызметінің ашықтығы мен есептілігіне қойылатын талаптар 2023 жылғы тұжырымдамада да, 2025 жылы күшіне енген жаңа Бюджет кодексінде с Қаржы министрлігі ай сайын Ұлттық қордың кірісі пен шығыс туралы мәліметті, сондай-ақ жыл сайын қор қаражатын қалыптастыру және пайдалану туралы есепті жариялап отыруы тиіс екені айтылған. Қаржы министрлігі 2023 жылғы Ұлттық қорды пайдалану жөніндегі толыққанды жылдық есепті өз интернет-ресурсында орналастырмады. Ұлттық қорды қалыптастыру мен пайдалану туралы есеп жақында 2024 ғана, 22 шілдеде жарияланды. Қордан бөлінетін қаражат тек республикалық бюджетке трансферт ретінде жұмсалуы тиіс болса да 2015 жылдан бастап бюджеттен тыс мақсаттарға да жұмсала бастады. Тіпті, банктерді құтқаруға бөлінген қаржы да қордан бөлінді .
Сарапшылар не дейді
Сарапшы Сапарбай Жобаевтың айтуынша, Ұлттық қор инвестициялық табысының төмен болып көрінуін ұлттық валюта бағамының құнсыздану әсерімен байланысты, «Қор активтері негізінен АҚШ-тың мемлекеттік облигацияларына және өзге дамыған елдердің қаржы құралдарына инвестицияланады. Оның айтуынша, Ұлттық қорды тиімді басқару бойынша барлық заңнамалық база қалыптасты. Республика экономикасына тек қысқа мерзімді оң әсері бар жанама алып қоюларды (ҚМГ акцияларын сатып алу сияқты) болдырмай және бюджеттік ережені мүлтіксіз сақтай отырып, белгіленген қағидаттарды ұстану ғана қалады.
Ұлттық қордан алынған қаражатқа ұқсас, зейнетақы қаражатын осы жобаларға бағыттау, шын мәнінде, парламенттік бақылаусыз және стандартты бюджеттік рәсімдерсіз мемлекеттік шығыстарды қаржыландырудың мүмкіндігі болып табылады. Бұдан басқа, бұл салымшылардың құқықтарын бұзуы мүмкін, себебі БЖЗҚ қаражатының көрсетілген салымдары нарықтық емес сипатта болуы мүмкін «, — деп түйіндеді ол.
