Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің Қазақстандағы электр қуаты нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйі туралы 2023-2024 жылдарды қамтиды. Осы мерзім аралығында нарықтың негізгі сегменттері жоғары шоғырлану жағдайында екенін, ал олардың біреуінде іс жүзінде институционалдық монополия қалыптасқаны айқындалды.
Басқаша айтқанда генерациялайтын активтердің едәуір бөлігі мемлекеттің бақылауында екені, мемлекеттің үлесінің басымдығы бәсекелестікке кедергі келтіріп отырғаны айтылды.
Агенттіктің атап өтуінше, ағымдағы модельді сақтаған жағдайда қуаттылықтың дайындығын бағалауда бұрмалаушылықтар болуы және апаттық жөндеулердің өсуі мүмкін.
Жүктемені көтеруге дайындықты қамтамасыз ету бойынша қызметтерді бірыңғай сатып алушы — «ЖЭК бойынша АӨО» ЖШС толығымен бақылайды. Оның нарықтағы үлесі 100% құрайды. Бұл қызметті іске асыру көлемі үш жарым есе өсті — 2023 жылғы 42,8 млрд теңгеден 2024 жылы 149,3 млрд теңгеге дейін.
Қуаттың әзірлігін қолдау сегментінде де бәсекелестік шектеулі: Солтүстік-Оңтүстік электр аймағында «Самұрық-Энерго» компаниялар тобы басым, ал батыста үш компанияның — МАЭК, Атырау ЖЭО және Karabatan Utility Solutions олигополиясы сақталуда. Екі аймақта да нарық жоғары шоғырланған деп жіктелген
Генерациялайтын активтердің едәуір бөлігі мемлекеттің бақылауында. Солтүстік-Оңтүстік аймақта мемлекеттің қатысу үлесі 50% -дан асады, Батыс аймақта — 40% -дан астам.
Агенттіктің бағалауы бойынша, бұл сауда-саттықтың бәсекелестігін төмендетеді және жеке инвесторлардың келуіне кедергі келтіреді. Агенттік жеке капитал үшін кеңістік құру үшін мемлекеттің нарықтан біртіндеп шығуын орынды деп санайды.
Қуаттың орталықтандырылған сауда-саттығындағы баға серпініне ерекше назар аударылды.
Агенттік сарапшылары ірі ойыншылардың бірнеше мың теңге шегінде баға өтінімдерін түзету ондаған мың теңгеге ең төменгі бағаның төмендеуіне алып келген жағдайларды тіркеді. Бұл жекелеген компаниялардың нарықтық нәтижелерге ықпал ету мүмкіндігін растайды.
Бағдар ретінде Ұлыбритания, Франция, АҚШ және Бразилияның тәжірибелері қарастырылды
Онда ұзақ мерзімді тетіктер белсенді қолданылады: іске қосылғанға дейін үш-төрт жыл бұрын қуатты жеткізуге арналған аукциондар, 15-30 жылға ұзақ мерзімді келісімшарттар, «стресс-жағдайлардағы» жеткізуді бұзғаны үшін қатаң айыппұлдар. Жалпы тәсіл нақты елдің климаттық жағдайларына және генерация құрылымына нарықтық дизайнды бейімдеуге негізделеді.
Агенттіктің ұсынымдары
Агенттік бәсекелестікті және нарықтың тұрақтылығын арттыру үшін шаралар кешенін ұсынды:
- жаңартылатын энергия көздеріне (ЖЭК) ұқсас тендерлер бойынша енгізілетін қуаттар үшін электр энергиясын өткізуге кепілдік беруге;
- шығындардың екі еселенген есебін жою үшін электр энергиясын өндіру тарифінен амортизация мен жөндеуді алып тастау;
- «КОРЭМ» АҚ қызметтерін қоғамдық маңызы бар нарық деп тануға және бағаларды реттеуді енгізуге;
- энергия өндіруші ұйымдардың қуаты үшін ақы алатын қаражатын нысаналы пайдалану тәртібін бекітсін;
- қуатты сату түрлері бойынша генерациялайтын компаниялардың кірістерін бөлек есепке алуды енгізу;
- Нарық кеңесінен инвестициялық ұсыныстарды жіберу функциясын тікелей Энергетика министрлігіне беруге;
- жабдықтың жүктемені басқаруға дайындығын сынақтық тексеруді енгізуге;
- еркін көлемдер туралы ақпаратты аша отырып, тұтынушылар арасында қуаттың қайталама нарығының тетігін құру;
- Қазақстанның жағдайларына бейімделген аукциондары мен ұзақ мерзімді келісімшарттары бар қуат нарығының ұзақ мерзімді тетігін әзірлеу;
Агенттік қорытындысы көрсеткендей, Қазақстандағы электр қуаты нарығы көбінесе институционалдық жабық және орталықтандырылған күйінде қалып отыр. Қатысушылардың монополиялануы мен жоғары шоғырлануы, жаңа ойыншылардың қолжетімділігінің шектелуі және мемлекеттің жоғары үлесі саланың бәсекелестігі мен инвестициялық тартымдылығы үшін тәуекелдер жасайды. Агенттіктің ұсыныстары энергиямен жабдықтаудың сенімділігін және жеке инвестициялардың тұрақты ағынын қамтамасыз етуге қабілетті ашық, ұзақ мерзімді және неғұрлым бәсекелі нарықты қалыптастыруға бағытталған.
