Жоғары аудиторлық палатаның қор жұмысына қатысты есебінен кейін белгілі болды.
2025 жылғы 1 шілдедегі мәлімет бойынша Ұлттық қордың жалпы активі 32,8 трлн теңге.
Жоғары аудиторлық палата тізгінін басқарып отырған Әлихан Смайыловтың айтуынша, Ұлттық қор шетелдік қорлармен салыстырғанда аз табыс тапқан.
2009 жылдан бері Ұлттық қордан 3,7 трлн теңгеден астам қаражат «Бәйтерек» пен «Самұрық-Қазына» облигацияларына салынған. Бірақ бұлардың кірісі тым төмен болып отыр. Салық төлейтін мұнай компаниялары 204-тен 24-ке дейін қысқарып, осыған байланысты қор 166 млрд теңге жоғалтқан.
Экономикалық ресурс мықты болса түсімдер де болады
Ал егер олай болмаса, онда бюджетте үлкен олқылықтар болады. «Оларды жабу үшін қаражатты қайдан алуға болады?» деген сұраққа Үкімет бас ауыртқан емес. Қазақстан экономикасы қай жылы Ұлттық қордың барын «ұмытып» өмір сүре алады деген сұраққа ҰБ төрағасы Тимур Сүлейменов 2030 жылға дейін кепілдендірілген трансфертсіз бюджетіміз өмір сүре алмайтынымызды, бірақ соған тырысу керектігін айтты.
- 2024 жылы қор бар-жоғы 45,5 млрд теңге ғана пайда көрген.
- Ұлттық қорға төніп тұрған негізгі қауіп Ұлттық қордан трансферттер арқылы бюджетке қаражат аударудың жиілеп кеткені.
- 2015–2024 жылдары қордан алынған қаржы республикалық бюджеттің 30 пайызға жуығын құраған.
. Аудиторлар Ұлттық қордың президент Қасым-Жомарт Тоқаев айтқан 2030 жылға дейін 100 млрд долларлық активке жетуі екіталай екенін ескертуіне мұнайдан түскен табыс 2024 жылы 748 млрд теңгеге азайғаны себеп болып отыр.
Қор құрылғанда оның басты мақсаты – қаражатты шетелдік аса сенімді активтерге салып, сыртқы нарықтардан табыс табу еді. «Самұрық-Қазына» әл-ауқат қоры мен «Бәйтерек» ұлттық басқарушы холдингі арқылы Ұлттық қордың қомақты қаржысы түрлі бағдарламаларға құйылды.
- 2014–2016 жылдары «Бәйтерек» холдингі Ұлттық қордан жүздеген миллиард теңге қаржы алғаны қор үшін табысты инвестиция болған жоқ.
- Үкімет «Бәйтерек» арқылы шығарылған облигацияларды жылдық 0,1 пайыз сыйақы мөлшерлемесімен сатып алуы арқылы іс жүзінде тегін несие ретінде берген деуге болады.
Мысалы:
«Бәйтерек» Қытайдың «Эксимбанкінен» теңгеге шаққанда 68 млрд теңге қарызды жылдық 5,5 пайыз мөлшерлемемен алған. Демек, Ұлттық қордан алынған ақша үкімет үшін «арзан ресурс» болды, бірақ қордың өзіне тиын-тебен ғана түсті.
Қаржы қайда жұмсалды
Сарапшылардың есептеуінше, кейінгі он жылда Ұлттық қордан жалпы 100 млрд долларға жуық түрлі мақсаттағы трансферттерге, дағдарысқа қарсы бағдарламаларға, банктерді құтқаруға, сондай-ақ жоғарыда айтылғандай, ұлттық компанияларды қолдауға бағытталды. Сарапшылардың бірі сол қаржы қорда сақталса, қоржындағы қаржы 150 млрд доллардан асады десе, енді бірі 500 млрд долларға жеткізу де мүмкін еді» деп, пікір білдіреді.
ХВҚ-ның Қазақстан бойынша миссиясының басшысы Николя Бланше атап өткендей, Қазақстанда Ұлттық қор қаражатының өсіп келе жатқан және ашық емес пайдаланылуы халықаралық сарапшыларды алаңдатады.
«Қазір мұндай пайдалану ауқымы артып келеді және бұл бірқатар проблемаларды туындатады. Бұл қаражатты ашық пайдаланбау, кейбiр операциялар мүлдем күтпеген, олар туралы ақпарат тиiстi түрде ашылмайды. Ұлттық қордың рөлі жыл сайынғы бюджет тапшылығын қаржыландыру емес, бұл болашақ өсімді қолдау үшін қаражатты ұзақ мерзімді стратегиялық бөлудің бір бөлігі «, — деп мәлімдеді Николя Бланше.
Ұлттық қор қаражатын пайдаланудың тағы бір проблемасы, оның іс жүзінде бюджет о болуына мүмкіндік беретіндігінде.
«Қазақстандағы фискалдық жағдай инфляцияны жеделдетеді, оны үдетеді және өсіп келе жатқан тапшылық Ұлттық қордың» басқышына «барған сайын қысым жасауға мәжбүрлейді. Біз фискалдық негізге деген сенімді қолдау үшін түзету шараларын ұсынамыз. Жаңа Бюджет кодексін қабылдау аясында Ұлттық қор қаражатын пайдалануға болатын ережелерден алып тастауға қатал қарау қажет «, — деп қосты ХВҚ сарапшысы.
Өз кезегінде ХВҚ Таяу Шығыс және Орталық Азия елдері департаментінің аға экономисі Дина Хэн макроэкономикалық болжамдарды дайындау кезінде экономиканың өсу қарқынын ескеріп, олардың негізінде бюджетке түсімдерді болжау қажеттігіне назар аударды
