Долларсыздандыру, АҚШ долларының әлемдік экономикадағы және ішкі есептеулердегі рөлін төмендету үдерісі сарапшылар талқылаған өзекті тақырып болып табылады. Сарапшылардың айтуынша, долларсыздандыру жекелеген елдердің бастамасымен де, жаһандық экономикалық үрдістердің ықпалымен де болуы мүмкін.
Кейбір елдер доллар бағамының ауытқуы мен санкцияларға байланысты тәуекелдерді азайту үшін долларға тәуелділікті азайтуға тырысады. Қытай юаны және еуро сияқты валюталар мәнінің өсуі, сондай-ақ ЕАЭО сияқты өңірлік валюта блоктарының нығаюы долларсыздандыруға ықпал етеді.
Көптеген елдер мен компаниялар АҚШ валютасын есеп айырысу, жинақтау және саудада пайдаланудан бас тартуда, делінген J.P.Morgan. Доллар халықаралық операцияларда бұрынғысынша үстем болса да, долларсыздандыруға тұрақты тренд байқалады.
J.P.Morgan сарапшылары екі негізгі себептерді атап көрсетеді:
АҚШ ішіндегі проблемалар — саяси тұрақсыздық пен сауда жанжалдары американдық валютаға деген сенімді төмендетеді.
Басқа валюталардың нығаюы — Қытай юань позициясын күшейтуде, Азия мен Латын Америкасы елдері ұлттық валютамен есеп айырысуға көшуде.
Бұл нені өзгертеді
Егер үрдіс жалғаса берсе, АҚШ бірқатар салдарларға тап болуы мүмкін:
мемлекеттік облигациялар бойынша кірістіліктің өсуі (қарыз қымбаттайды);
доллардың басқа валюталарға қатысты әлсіреуі;
шетелдік инвесторлар тарапынан американдық акциялар мен активтерге қызығушылықтың төмендеуі.
Өзгеріс неден басталды
Маусым айының басында Қазақстан Ұлттық банкінің төрағасы Тимур Сүлейменов елде «ментальдық долларсыздандыру» басталғанын мәлімдеді. Бұл процесс айырбастау пункттеріндегі валюта бағамдары бар көше таблоларын шектеуден басталады.
Шетелдік валютаға, ең алдымен АҚШ долларына тәуелділікті төмендету — бүгінгі күннің өнертабысы емес. Долларсыздандыру 2014 жылдың соңынан бастап Қазақстанның негізгі міндеттерінің бірі болып қалуда. Рас, бұл үдеріс күрделі және біркелкі болып шықты.
Қазақстанда бұл саясаттың ресми бастамасы 2014 жылдың желтоқсанында берілген болатын. Бұл шешім елдің қаржылық тұрақтылығына қауіп төндірген бірқатар құрылымдық проблемаларға жауап болды.
1. Теңгенің тұрақсыздығы және сенім дағдарысы.
Долларсыздандырудың басты катализаторы ұлттық валютаның созылмалы әлсіздігі болды. Өткен 15 жылда теңге бірнеше күрт девальвацияға ұшырады:
1999 жыл — доллар бағамы тәулігіне 85 теңгеден 150 теңгеге дейін өсті (содан кейін ол 130 теңгеге дейін ауытқыды);
2009 жыл — 25% -ға девальвация (бір доллар үшін 120 теңгеден 150 теңгеге дейін);
2014-2015 жылдар — бағамның 155 теңгеден 185 теңгеге дейін құлдырауы, содан кейін еркін жүзуге көшу (және бағамның 2016 жылға қарай 340 теңгеге дейін өсуі).
Бұл толқулар халық пен бизнестің жинақтарын қауіпсіз актив деп есептей отырып, жаппай долларға аударуына әкелді. Ұлттық банктің 2015 жылғы есебінде бір жыл ішінде депозиттердің долларлану деңгейі 55,5% -дан 69,0% -ға дейін, ал кредиттердің долларлану деңгейі 29,2% -дан 33,7% -ға дейін өскені атап өтілген. Шетел валютасына мұндай тәуелділік экономиканы бағамның кез келген ауытқуына әлсіз етті.
Долларланудың теріс имиджі
Халықаралық тәжірибеде долларға жоғары тәуелділік «үшінші әлем» экономикаларымен байланыстырылады — мысалы, Зимбабве немесе Венесуэла сияқты.
Бұдан басқа, теңгенің нығаюы:
инвестициялық тартымдылықты арттыру;
инфляцияның төмендеуі;
инфляциялық таргеттеуге көшу.
3. Қаржы жүйесіне төнген қатерлер.
Долларлану жүйелік тәуекелдерді тудырды:
1) банк секторы: валюталық кредиттер девальвация кезінде қарыз алушылар үшін төзімсіз болды;
2) алтын-валюта резервтері: Ұлттық банк бағамды ұстап тұруға миллиардтаған доллар жұмсады (2008-2009 жылдары ғана — шамамен $6 млрд);
3) көлеңкелі экономика: қолма-қол доллармен есеп айырысу ақша ағынын бақылауды қиындатты.
Долларсыздандырудың негізгі кезеңдері
1. Бастапқы кезең (2014-2016): алғашқы жүйелі шаралар.
2015 жылы Қазақстанда экономиканың долларға тәуелділігін төмендету бойынша шаралар кешені бекітілді.
Ол үш негізгі бағытты қамтыды:
1. Шартты бірліктегі бағаларға тыйым салу (2015 жылдан бастап) — тауарлар мен қызметтердің құнын (әсіресе жылжымайтын мүлік және авто секторларында) тек теңгемен көрсету талабы. Бұл күнделікті есеп айырысуларда долларға психологиялық байланысын төмендетуі тиіс еді;
2. Валюталық депозиттер бойынша мөлшерлемелерді төмендету — банктерге долларлық салымдардың кірістілігін теңгелік бойынша 8-10% -ға қарағанда жылдық 3% -ға дейін шектеуді ұсынды. Бұл қаражатты ұлттық валютада сақтауды неғұрлым тиімді етті;
3. Жеке тұлғалардың теңгелік салымдары бойынша кепілдіктердің ұлғаюы — депозиттер бойынша сақтандыру сомасы 5-тен 10 млн теңгеге дейін көтерілді, бұл ұлттық валютаға деген сенімді күшейтуі тиіс еді.
Бұл неге алып келді?
Валюталық депозиттердің үлесі 2016 жылғы 70% -дан 2018 жылы 50% -ға дейін төмендеді. Алайда бұл табыс мұнай экспортына тәуелділікті және қаржы құралдарының әлсіз әртараптандырылуын қоса алғанда, экономиканың құрылымдық проблемаларына байланысты уақытша болды.
2. Ауытқу кезеңі (2019-2024 жылдар): жаңа сын-қатерлер мен бейімделу.
Бұл кезең теңге бағамының тұрақсыздығымен және баламалы шаралар арқылы долларланудың өсуін өтеу әрекеттерімен сипатталды.
Не болды:
1) девальвация және капиталдың валютаға кетуі.
2020-2024 жылдары теңге бір доллар үшін 380-430 теңгеге дейін әлсіреді. Тарихи минимум 2024 жылғы желтоқсанның басында тіркелді — бір доллар үшін 530 теңгеден астам. Бұл долларға деген сұраныстың жаңа өсімін тудырды.
2) қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды ынталандыру.
Қаржы секторының (Kaspi, Halyk Bank) белсенді дамуы және валютадағы қолма-қол операцияларды шектеу басталды.
2022 жылдан бастап мақсатты негіздемей доллар алуға лимиттер енгізілді. Бұдан басқа, президенттік жарлықпен елден 10 мың доллардан астам сомаға қолма-қол шетел валютасын әкетуге тыйым салынды.
Барлық шараларға қарамастан, теңгеге деген сенім әлсіз болып қалды. Девальвацияның алғашқы белгілері кезінде халық айырбастау орындарына қашып, доллар сатып алады. Бұл әкімшілік шектеулер макроэкономикалық тұрақтылықты алмастырмайтынын растайды.
