Гранттың соңындағы аламан-бәйгеде талапкерлер армандарынан көз жазып қалады.
Орта мектептерді қанша бала бітіріп шықты, олардың қаншасы Қазақстанның жоғары оқу орындарын таңдады?» деген сұраққа мемлекет тарапынан назар аударылмағанын сарапшылардың бәрі айтады. Белгілісі – өткен жылы мектеп бітірген түлектердің 10%-ы алыс және жақын шетелдердегі жоғары оқу орындарын таңдаған. Жыл сайын 200-300-дей мектеп бітіруші Шанхай ынтымақтастық ұйымы және Қазақстан мен Қытай арасындағы үкіметаралық келісімдер негізінде аспанасты еліне аттанады екен. Қанша түлек ата-анасының қаржысымен шетелде оқып жүр?» деген сұраққа ресми түрде әлі жауап берілген жоқ.
Биыл бакалавриатқа 77 мыңнан астам, магистратураға 10 мыңға жуық және докторантураға 3 мың грант бөлінді.
Грант алудың негізгі өлшемі Ұлттық бірыңғай тестілеуде (ҰБТ) алынған жоғары балл болып табылады.
Оқуға тапсыратын талапкерлер мамандық емес, грант ты таңдайды
Ата-аналардың басым бөлігі балаларына сен грантқа түсуің керек деп талап қояды. Мамандық емес! Ал грантқа түсудің ең оңай жолы – математика мен физиканы таңдау. 2023 жылға дейін жалпы ҰБТ тапсыратын талапкерлердің 30 пайызы осы екі пәнді таңдап келді. Былтыр ІТ бағытына баратындар информатика-математика тапсыратын болып өзгерді. Соның өзінде математика-физика көш бастап тұр.
2024 жылы білім беруге арналған мемлекеттік бюджет шығыстары тағы да рекордты жаңартты және 6,7 трлн теңге.
- Бұл 2023 жылғы 5,8 трлн теңгеден 15% -ға артық. Бұл ретте барлық бюджет көлемі 13,3% -ға ұлғайды.
- Бюджетте білім беруге арналған шығыстардың үлесі 22% жеткенін осы деректер көрсетіп тұр.
- Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру шығындары 22,7% -ға, 444,5 млрд теңгеден 548,8 млрд теңгеге дейін ұлғайды.
Ғылым және жоғары білім министрлігінің мәліметінше, 2024-2025 оқу жылында мемлекеттік бюджет еліміздің жоғары оқу орындарында 94 327 орынды қаржыландырды.
- Оның ішінде бакалаврларды даярлауға 78 219 грант, магистранттар — 13 189 грант және докторанттар (PhD) — 2919 орын бөлінді. Гранттардың 60% -ы инженерлік және ауыл шаруашылығы кадрларын даярлауға, 21% -ы мұғалімдерді даярлауға және 19% -ы қызметтер, бизнес, гуманитарлық және жаратылыстану ғылымдары сияқты салаларға бағытталған.
Назарбаев Университетінде ең қымбат ЖОО болып қала береді: әрбір бакалаврды даярлауға мемлекет 5,5 млн теңгеден 6,5 млн теңгеге дейін бөледі. Ұлттық университеттерде бір бакалавр даярлауды қаржыландырудың орташа көлемі алдағы үш жылда 1,04 мың теңгеге қарағанда 920 млн теңгені құрайтын болады. Қалған университеттерде қаржыландыру көлемі орташа алғанда 925 мың теңгені құрады, бұл өткен жылмен салыстырғанда 825 мың теңгеден жоғары.
Forbes Kazakhstan, бакалаврларды даярлауға мемлекеттік тапсырыстан шамамен түсетін түсімдерді есептеп, 15 ірі грант алушылардың тізімін жасап шығыпты. Осы тізім бойынша 2024-2025 оқу жылында топ-15 университет жиынтығында 50,9 млрд астам теңге түсірді, бұл өткен жылғы тізімге қатысушылар алған 44,7 млрд теңгеден 14% -ға артық.
Айта кету керек, топ-15-ке енген ЖОО-лардың көпшілігі мемлекеттік меншікте, атап айтқанда ҚР Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитетінде.
- Биыл топ-15 тізімінде өткен жылмен салыстырғанда айтарлықтай өзгерістер болды. Назарбаев Университетіне 1250 орын (оның ішінде шетелдіктер үшін), әрқайсысына 6,5 млн теңгеден, сондай-ақ дайындық бөлімінде 550 орынға — 5,5 млн теңгеден бөлді.
- Екінші орынға өткен жылы тек тоғызыншы орынды иеленген Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті шықты.
- ЖОО бір жыл ішінде мемлекеттік тапсырыстан 4,72 млрд теңге түсірді, бұл өткен жылғы 2,18 млрд теңгеден 2,16 есе артық. Өсім бакалаврлар санының өткен жылғы 2370-ден 4536-ға дейін едәуір ұлғаюына байланысты.
Өткен жылғы екінші орыннан үшінші орынға Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті түсті. Мұнда түсім 6,1% -ға, 5 млрд теңгеден 4,7 млрд теңгеге дейін төмендеді, ал бакалаврлар саны 5451-ден 4531-ге дейін азайды.
Өткен жылмен салыстырғанда Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті 4,1 млрд теңгемен төртінші қатарға түсті, бұл өткен жылғы 3,6 млрд теңгеден 14% -ға артық. Мұнда бакалаврлар саны 3942-ден 3980-ге дейін аздап өсті.
Бірінші бесікті өткен жылғы жетінші орыннан көтерілген С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университеті аяқтайды. ЖОО мемлекеттік тапсырыстан 3,5 млрд теңге түсірді, бұл алдыңғы 2,5 млрд теңгеден 40% -ға артық. Бакалавр-студенттердің саны 3011-ден 3759-ға дейін ұлғайды.
Ғалым Рахман Алшановтың айтуынша, нарықта түлектің гранты емес, маманға деген сұраныс соңғы сөзді айтады.
«Жаңа кәсіпорындар көптеп ашылуда. Сол кәсіпорындарға болжам жасау арқылы маман дайындау мәселесі білім грантын тағайтындайтын комиссия мүшелеріне мәлім болу керек. Сол кезде үкіметтің білім гранттарына бөлінген қаржысы желге шашылмайды» дейді ғалым.
Алшанов түсіндіріп өткендей, шетелдіктердің басым көпшілігі Орталық Азия өңірінде студенттердің оқу сапасына емес, олардың санына баса назар аударады деп есептейді. Мысалы, біздің елде медицина саласы бойынша білім алған студенттер елдеріне барған соң қайта тексеруден өтеді.
Мұндай ойды осыдан бірер жыл бұрын мұнай сарапшысы Рашид Жақсылықов та айтқан болатын. Оның айтуынша, мұнай сегментінде топ менеджерлер қатарында біздің ЖОО түлектері өте аз. Шетелдік инвесторлар басқару пулындағы менеджерлерді өздерімен бірге алып келеді немесе өздері шетелдік ЖОО-да оқытып алуға тырысады.
ҚБТУ-дың түңғыш ректоры Әділ Ахметов бізбен әңгімесінде мемлекеттік комиссия грантты бөлер кезде ЖОО басшыларымен кездесіп, түлектерінің ЖОО-дан кейінгі үш тағдыры туралы скринг жасапйтын тәжірибені енгізу қажеттігін айтады. Оның айтуынша, комиссия тек министрлік өкілдері гана емес аймақтардағы өндіріс басшылары, әкімдерден де жасақталу керек.
