Сарапшыларды осы сауал жиі мазалайды:
«Эхо» ҮЕҰ бағдарламалық директоры Мария Лобачева мен Transparency Accountability Consulting директоры Татьяна Седова дайындаған «Қазақстанның көмір, мұнай және газ секторларын талдау» қызығушылықтары қайда жатыр?» тақырыбындағы зерттеуі климаттық міндеттемелеріміз бен мен оның энергетикалық шындығы арасындағы сәйкессіздікті анықтапты.
Бәсекеге қабілетті болу үшін Қазақстан көмір химиясын дамытуды, мысалы, тас көмір шайырын өңдеуді жоспарлап отыр. Алайда қазіргі уақытта қазақстандық көмірдің тек 3% -ы ғана қосылған құны жоғары өнімге өңделеді.
Сарапшылардың айтуынша, 300 жылға жететін көмір қоры тұрған кезде басқа бағыттарга назар аударуымыз қиын. «Практикалық тұрғыдан алғанда, кен орындарын белсенді барлау және жаңа өндіру келісімшарттарына қол қою елдің декарбонизация жөніндегі амбицияларымен қалай үйлесетіні түсініксіз күйінде қалып отыр», дейді сарапшылар.
Олар қолданыстағы мемлекеттік құжаттар (көміртегі бейтараптығы стратегиясы, жасыл экономикаға көшу тұжырымдамасы және т.б.) тым жалпы сипатта екенін және олардың нақты және нақты мақсаттары мен индикаторлары, оның ішінде өндіруші салалар үшін жоқ екенін көрсетеді. Есеп авторларының пікірінше, бұл жағдайды түзету үшін Қазақстан декарбонизацияның салалық стратегиясын әзірлеуі тиіс.
«Қазақстандағы декарбонизация үдерісінің ашықтығын қамтамасыз ету шешуші мәнге ие, деп атап көрсетеді Лобачева мен Седова.
Үкiмет азаматтық қоғаммен, халықаралық институттармен және шетелдiк үкiметтер мен компаниялармен өзара iс-қимыл жасауы тиiс. Мұндай тәсіл елдің көміртегі бейтараптығы жолында қалай ілгерілеп келе жатқанын және қандай мүмкіндіктер мен сын-қатерлерге тап болатынын нақты бағалауға мүмкіндік береді.
Әзірге көзге көрініп тұрған нәтиже аз
Татьяна Седованың айтуынша, қазбалы отынға жаңадан жасалатын келісімшарттар барынша ашық болуы тиіс. Халықтың өндірістің не беретінін, одан келетін залалдың қалай жабылатынын немесе алдын алатынын, компанияның өңірдегі жұмысынан қандай әлеуметтік бенефициарлар бар екенін және шарттардың қаншалықты әділ екенін білуге құқы бар.
Қазақстан 2060 жылға қарай декарбонизация бойынша өз міндеттемелерін орындай ала ма деген сұрақта, Седова есепте қазіргі уақытта Қазақстанда әзірленген декарбонизация бойынша құжаттарда салалық және өңірлік жоспарлар, көрсеткіштер мен көмірді төмендету және одан бас тарту жүзеге асырылатын мерзімдер көрсетілмегенін еске салды.
Жалпы бағыт түсінікті: энергия сыйымдылығын төмендету, газ электр станцияларына көшу, ЖЭК пайдалануды ұлғайтуды міндеттерін 2060 жылға дейін шешу керек. «Бірақ пайдалы қазбаларды өндіру — ұзақ мерзімді бизнес. Шахталарда ұрпақ болып жұмыс істейді, адамдар жұмыс орындарын жоғалтатынын, балаларына не үйрететінін, қандай мамандыққа бағытталатынын алдын ала білуі керек» дейді сарпашы.
Оның айтуынша, ақын арада салалар, өңірлер арасында келісілген және бұл ретте адамдарға түсінікті жазылған нақты жоспарлар пайда болмаса, бұл болашақта әлеуметтік шиеленістің өсуіне алып келуі мүмкін. «Шахтаны немесе кен орнын жабу фактісінің алдында тұрған сәтке дейін созуға болмайды. Инвесторлар да өздерінен не күтетінін және не күтетінін білуі тиіс, өйткені келісімшарттар 20-30 және одан да көп жылға созылады» дейді сарапшы.
Қазақстандық ECOJER қауымдастығының бас директоры Рүстем Қабжановтың айтуынша, 2019 жылдан бастап энергетикалық сектор өнеркәсіптің басқа салаларымен қатар төмен көміртекті дамуға көшуге дайындалып жатыр.
«Барлық энергетиктердің алдында тұрған ең басты мәселе — көмір генерациясын жаңартылатын немесе баламалы энергия көздеріне ауыстыру. Бұл үдеріс айтарлықтай инвестицияларды талап етеді «, — деп атап өтті сарапшы.
Оның ойынша, қазір энергетикалық активтері бар холдингтік топтардың да, электр энергиясын өндіретін нарық қатысушыларының да ең басты мәселесі — көмір генерациясын жаңартылатын энергия көздеріне ауыстыру. Сол себепті, энергетиктер көмір станциялары энергетикалық жүйеден қашан шығарылатынын, тарифтер қандай болатынын нақтылап алу керек.
Негізгі мәселе — өндірістік секторды өту процесіне ауыртпалықсыз тарту. Сарапшының пікірінше, бұл үшін мемлекетке инвестицияларды қайтаруды қамтамасыз ететін теңгерімді тарифтік саясат әзірлеу қажет. «Инвестицияларды қайтару кепілдендіріліп, тарифтер халық үшін де, өнеркәсіп үшін де қолайлы болып қалуы үшін теңгерімді қамтамасыз ету қажет» дейді ECOJER бас директоры.
Бүгінгі таңда Қазақстандағы барлық қалдықтардың үштен бірі энергетикаға тиесілі. 2022 жылғы деректер бойынша, ел бойынша шығарындылар көлемі 340 млн тоннаны құрады, оның ішінде 95 млн тонна — энергетика секторына. Сарапшының пікірінше, шығарындылар көлемін экономиканың барлық салаларында энергия тиімді шешімдерді енгізу арқылы азайтуға болады.
Оның пікірінше, ЖЭК-ті дамыту — үлкен салымдарды қажет ететін перспективалы бағыт: «ЖЭК-технологиялар шын мәнінде арзан емес, бірақ оларды пайдалану ауқымы ұлғайған сайын біртіндеп арзандайды. Қазақстандағы алғашқы ЖЭК нысандарына тарифтер өте жоғары болды, бірақ қазір аукциондар өткізудің арқасында ЖЭК бағасы төмендеуде» дейді сарапшы.
Жалпы, оның айтуынша, 2024 жылдың соңына дейін көміртегі бейтараптығына қол жеткізу бойынша салалық жол карталарын әзірлеуді аяқтау жоспарланған.
«Осы мерзімде жобалар әзірленуде. Ең бастысы — оларды қаржыландыруды қамтамасыз ету. Қазір жұмыс топтарында әр сала үшін шешімдерді таңдау жүріп жатыр. Бұл карталар қаралғаннан кейін оларды іске асыру үшін қаражат тарту жұмыстары басталады», дейді Рүстем Қабжанов.
Қазақстан әзiрше шикiзат экспортынан одан қосылған құны жоғары тауарлар өндiруге жедел көшуге үмiт арта алмайды.
Көмір химиясы саласының дамуын табысты деп айту қиын:
Көмірді қайта өңдеудің жаңа тәсілдерін игеру және енгізу процесі өте баяу жүруде. Бұл мәселеге Kazakh Invest басшысы Ержан Елекеев Астанада өткен Көмір өнеркәсібінің V форумы барысында да тоқталды. Оның айтуынша, билік бұл бағытқа қазірден бастап назар аударып, көмірді баламалы өңдеуді жолға қою тетіктерін реттей бастауы қажет.
Бұл саладағы даму әлеуеті орасан зор, бірақ әзірге тек 3% -ға ғана пайдаланылуда. Сарапшылар іске асырылмаған мүмкіндіктерді $25 млрд. деп бағалады Қорытындылай келе, заманауи технологиялар деңгейі қайта өңделген өнімнің 5 мыңнан астам түрін өндіруге мүмкіндік береді. Олардың қатарында метанол, аммиак, полимерлер, селитра сияқты қосылған құны жоғары базалық өнімдер болады. Сондай-ақ, көмір химиясының арқасында металл кремний, ферроқорытпа, құрылыс материалдары мен дәрі-дәрмектер шығарылады.
Өңдеуші өнеркәсіптің жаңа бағыты бола отырып, көмір химиясы ел экономикасының дамуына серпін береді.
