Қаржыгер Мұрат Темірханов біздің елде салық төлеушілердің ақшасын стандартты түрде жұмсалмайды, қаражатты жалпымемлекеттік және тұрғын үй-коммуналдық қызметтерге, шұғыл қызметтер мен қорғанысқа, қоршаған ортаны қорғауға және тағы басқа мақсаттарға пайдаланады.
«Алайда экономика мен адами капиталдың сапалы дамуын, сондай-ақ адамдардың әл-ауқатының өсуін қамтамасыз ететін мемлекеттік шығыстар мен инвестициялар ерекше маңызды. Оларға әлеуметтік қорғау, білім және мәдениет, денсаулық сақтау, инновация және т.б. шығындар жатады», — деп атап өтті ол.
Сарапшы ХВҚ деректерінде 2024 жылы Қазақстанның шоғырландырылған бюджетінің барлық бюджеттік және бюджеттен тыс мемлекеттік қаржыны қамтитын шығыстары ЖІӨ-нің 22% -ын құрайтынын еске түсірді.
Ал «үлкен жетілік» елдерінде (G7) бұл көрсеткіш орта есеппен 42% -ды құрады.
«Бұл дамыған елдер салыстырмалы түрде (ЖІӨ-ге қатысты) экономиканың, адами капиталдың және адамдардың әл-ауқатының сапалы дамуын қамтамасыз етуге екі есе көп қаражат жұмсайтынын білдіреді», — деп түсіндірді М. Темірханов.
Мысал ретінде ол мемлекеттердің денсаулық сақтау шығыстарын салыстырды. ДДҰ ұсынымдарына сәйкес, олардың көлемі дамыған елдерде ЖІӨ-ге шаққанда 6-9% және дамушы елдерде ЖІӨ-ге шаққанда кемінде 5% деңгейінде болуы тиіс.
Оның пікірінше, бұл фактор тегін медициналық қызметтер сапасының төмендігін түсіндіреді.
Егер бюджет шығыстарының тиімділігі тұрғысынан қарайтын болсақ, онда, М.Темірхановтың пікірінше, биліктің негізгі проблемасы — олар бизнесті жеке қаражат емес, мемлекеттік қаражат есебінен қолдайтындығында.
«Мысалы, таяу жылдары үкімет» Бәйтерекке «кіретін мемлекеттік даму институттары арқылы 8 трлн теңгеге жеңілдікті мөлшерлеме бойынша серпінді жобаларды (1,5 трлн теңгеге ауыл шаруашылығын қоса алғанда) қаржыландыруды жоспарлап отыр. Бұл сома толығымен мемлекеттік қаражат есебінен болмаса да, осындай бизнес-жобаларды мемлекет емес, ЕДБ және басқа да жеке ұйымдар мен инвесторлар қаржыландыруы тиіс», — дейді сарапшы.
Осылайша, коммерциялық банктер мен инвесторлар барлық бәсекеге қабілетсіз жобаларды бастапқы кезеңде-ақ алып тастай алады.
Сонымен қатар, сарапшы коммуналдық инфрақұрылымды жаңғырту жоспарына қатысты алаңдаушылық білдірді. Естеріңізге сала кетейік, осы мақсатты жүзеге асыру үшін 13 трлн теңге қажет.
Ол электр энергетикасы мен сумен жабдықтау тарифтердің төмендігінен экономиканың рентабельді емес салалары болып табылатынын түсіндірді. Ал мемлекеттік кепілдіксіз үкіметке бұл жобаларға қаражат тарту өте қиын.
«Электр энергетикасы мен сумен жабдықтаудағы жобаларды жеке қаржыландыру үшін мемлекеттік кепілдік мемлекеттік қарыздың өсуін білдіреді, бұл ағымдағы проблемалық республикалық бюджетте теңгерімсіздіктердің өсуіне алып келеді. Егер ел электр энергетикасы мен сумен жабдықтаудағы барлық бизнес-жобалар дамыған нарықтық экономикалардағыдай жеке қолда болатын толыққанды нарықтық экономикаға ие болса, онда ол 13 трлн теңге іздеуден құтыла алар еді», — дейді М. Темірханов.
Келесі сарапшы Арман Бейсембаев сондай-ақ Ұлттық қордан бөлінген қаражатты шамадан тыс жұмсау проблемасына назар аударды.
«Біз іс жүзінде өз болашағымызды жеп жатырмыз. Инфрақұрылым мен дамуға инвестициялаудың орнына ақша ағымдағы шығындарға: жәрдемақыларға, жалақыларға, стипендияларға жұмсалады. 2025 жылы Ұлттық қордан 5,3 трлн теңге көлемінде трансферт жоспарланған, бірақ тәжірибе көрсеткендей, нақты алу әрқашан жоспардағыдан жоғары. Біз Ұлттық қордан бір жыл ішінде түскен барлық түсімдерді ғана емес, сондай-ақ барлық инвестициялық кірістілікті де алып тастадық. 4,2 трлн жоспарлаған, ал 6 трлн жұмсаған. Келесі жылы 5,3 млрд. теңге салды, бірақ 7-8 трлн. Біз қордың болжанғаннан тезірек таусылу қаупін төндіреміз», — деп ескертті ол. Арман Бейсембаев қарыздар бюджетті жабудың тиімді құралдарының бірі болып табылатынын атап өтті. Мәжіліс бірқатар халықаралық банктерден 1,3 млрд долларға қарыз алуды мақұлдады.
Демек дәл қазіргі жағдайда бізге жаңа жағдайга бейімделу үшін біраз тер төгуге тура келеді.
