Сарапшылар Қазақстанның борыш нарығындағы тәуекелін арттырып, алатын қарыздың құнын қымбаттатып жіберуі мүмкін екенін ескертіп жатыр. Ал Halyk Finance сарапшыларының айтуынша, осылай кете берсе ел нетто-кредитор мәртебесін жоғалтып алуымыз мүмкін.
Бұл дегеніміз – елдің сыртқы қарызы оның беретін несиелерінен асып кетеді. Осы жағдай салдарынан инвесторлар үшін Қазақстанның қарызын сатып алу қауіпті болып көрінуі мүмкін, сондықтан мемлекет қарыз алған кезде оған жоғары пайыздық мөлшерлеме (тәуекел сыйақысы) белгіленеді.
Қарыз процентінің өсуі және Ұлттық қор трансферттерінің қысқаруы – бюджет тапшылығын қаржыландыруды қиындатады.Қазіргі кезде Қаржы министрлігі осы мақсатта нарықтан қарық тартыду одан әрі арттырып, екі есе көп қарыз алып жатыр.
Сарапшылар Ұлттық қордан алынатын трансферттердің жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) 5%-ынан асып кеткеніне баса назар аударады.
Әсіресе, 2008-2009 жылдардағы қаржы дағдарысы, банк секторын құтқару және COVID-19 пандемиясы кезінде ҰҚ қаражаты көптеп жұмсалды. Бұл жағдай бюджеттің тұрақтылығына кері әсерін тигізуі мүмкін.
Мемлекеттік қарыз артып барады
Мемлекеттік қарызды қаржыландыру және қызмет көрсету үшін Қаржы министрлігі ішкі нарықтан қаражат тартуды арттырды.
2010 жылдан бері айналымдағы мемлекеттік бағалы қағаздардың көлемі екі есеге артқан. Алайда инфляция деңгейінің өсуі және базалық мөлшерлеменің көтерілуі қарызды өтеу шығындарын одан әрі көбейтіп отыр.
Қазақстанда соңғы жылдары инфляциялық қысым күшейді. Ұлттық Банк осыған байланысты қатаң ақша-несие саясатын жүргізіп, базалық мөлшерлемені жоғарылатты. Бұл қадам қарызға қызмет көрсету құнын арттырып, бюджетке қосымша жүктеме түсірген,
Сарапшылардың пайымдауында, қысқа мерзімде мемлекеттік қарыздың тез өсуі – Қазақстанның қаржылық тұрақтылығына қауіп төндіруі мүмкін. Мұндай жағдай елдің қарыз нарығындағы тәуекел сыйақысын көбейтіп, қарыз алу құнын арттырады. Егер мемлекеттік қарыз бақылаусыз өссе, болашақта қаржылық тәуелсіздік деңгейі төмендеуі мүмкін.
Halyk Finance сарапшылары мемлекеттік қарыздың тұрақты деңгейін сақтау үшін Ұлттық қордан алынатын трансферттерді азайтып, жеке сектордың рөлін күшейту қажетін атап өтеді. Сондай-ақ, бюджеттік саясатты оңтайландыру және инфляцияны бақылау ел экономикасының ұзақ мерзімді тұрақтылығын қамтамасыз етуге көмектеседі.
Қазақстан қаржы министрлігі мемлекет берешегі, мемлекет кепілдік берген борыш, мемлекет кепілгерліктері бойынша қарыздың жай-күйі туралы тың ақпарат жариялады.
2024 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанның мемлекеттік қарызы 31,8 трлн теңгеге немесе 60,8 млрд долларға артып (теңгенің долларға шаққандағы бағамы 523,5 теңге), Ұлттық банктегі барлық қаражаттан да асып түсті. Ұлттық банктегі қаражат көлемі былтыр 58,8 млрд доллар болған.
Қазан айынан бері Қазақстанның мемлекеттік қарызы 1,3 трлн теңгеге немесе 4,3 пайызға артқан. Қаржы министрлігі таратқан статистикалық мәлімет соған дәлел.
Борыштың басым бөлігі – үкімет берешегі. Ол 30 трлн теңгеден асып түсті. Үкімет қарызының 21,7 трлн теңгесі – ішкі, ал 8,3 трлн теңгесі – сыртқы берешек.
Қазақстанның тағы мынадай сыртқы қарызы бар:
- Халықаралық Қайта құру және Даму Банкі – 1,99 трлн теңге (үш айда +420 млрд теңге);
- Даму Банкі – 864,6 млрд теңге (+199 млрд теңге);
- Еуропа Қайта құру және Даму Банкі – 43 млрд теңге (+3,6 млрд теңге);
- Ислам Даму Банкі – 31,3 млрд теңге (+2,5 млрд теңге);
- Азия Инфрақұрылымдық Инвестициялар Банкі – 459,2 млрд теңге (+155,8 млрд теңге);
- Араб экономикасының дамудың Кувейт қоры – 187,7 млн теңге (+14,2 млн теңге).
Үкімет қарызын былай қойғанда, Ұлттық банк пен жергілікті атқарушы органдардың (әкімдіктердің) берешегі де аз емес.
Ұлттық банк қарызы үш айда 45,8 млрд теңгеге азайған, бірақ 454,1 млрд теңгесі қалған. Ал әкімдіктер берешегі 157 млрд теңгеге артып, 2,3 трлн теңгеге жеткен.
Мемлекет кепілдігімен алынған қарыз 1,9 трлн теңге, мемлекет кепілгерліктері бойынша берешек 20,6 млрд теңге болды.
Қаржы сарапшысы Арман Бейсембаевтың айтуынша, республикамыздың сыртқы қарызының қазіргі көлемі мүлдем сыни емес. Оның пікірінше, сыртқы борыш мөлшерімен салыстырғанда Қазақстанның кімге қарызы бар екендігі көбірек назар аударуға лайық.
Қарызы жоқ елдер — әдетте кедей немесе қарызды қайтаруға шамасы келмейтін өте кедей мемлекеттер
Сонымен бірге қарыз ЖІӨ-ден асып кеткен, бірақ бұл ретте экономиканың табысты жұмыс істеуіне ешқандай кедергі келтірмейтін мысалдар толы. Оның өсіп келе жатқаны да қисынды. Борыш — бұл экономиканың жүйелі, құрылымдық және қажетті бөлігі.
Сарапшы дамыған елдердің көбінде өсіп келе жатқан қарыз олардың қолынан келетін өмір сүру деңгейінің анағұрлым жоғары болуын қамтамасыз ететінін атап өтті.
Сарапшының айтуынша, ең нашар сценарий кезінде онымен ең болмағанда баспа станогын қосу арқылы ақы төлеуге болады. Сыртқы қарыздың өсімі 1 млрд долларды құрады.
Ұлттық банктің мәліметінше, таза мемлекеттік сыртқы қарыз бір жыл ішінде 1,5 млрд долларға қысқарды. Осы кезеңде квазимемлекеттік сектордың қарыздары 2,6 млрд долларға азайды.
Экономист Марат Абдурахмановтың айтуынша, сыртқы борыштың деңгейін бағалаудан бұрын оның шынайы көлемін анықтау қажет. Өйткені, оның айтуынша, ресми деректер шындықты көрсетпейді. Жанама белгілері бойынша айырмашылықтар байқалады, дейді сарапшы.
Ол өз кезегінде дәйексіз статистика мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын анықтауда бұрмалаушылықтар тудыратынын атап өтті
Экономистің пікірінше, сыртқы қарыздың өсуі, демек, оған қызмет көрсетуге жұмсалатын шығынның ұлғаюы — жаман үрдіс.
