Ондайлар бар ма еді деп өткенге көз жүгіртсек, саусағымыз бір-екеуден кейін бүгілмей қалады. Бізге орталықтан ақшаны көбірек бөліп бөлдіріп алуға сүйкімі жететін әкімдер емес, мінезді, халықтан ұят болды деп айтатын реформатор әкімдер керек.
Халықтан ұят болды
Қоғам қайраткері Нұрлан Балғымбаев премьер-министр болып тұрған жылдары «халықтан ұят болды» деген сөздерді көп айтады екен. Аймақтардың орталыққа қол созып отыруы экономикалық саясатымызға сын. Елдегі 20 өңірдің 17-сі республикалық бюджеттен берілетін қаражатқа тәуелді болып отырғаны жаңалық емес еді. Енді донор аймақтардың көшін бастап жүрген Алматы, Атырау және Астананың кей-кездері бюджетке қол созатыны ашық айтылып жатыр. Аймақтардың тәуелді болып қалатыны айтылып жатыр. 2006 жылдары донор аймақтардың саны 12 болса, қазір солардың өзін шаршатып алғанымыз ұят болды.
Бір қызығы сарапшылар 2006 жылдардан бастап біздің елден офшорлық аймақтарға «ұшып кеткен қаржының еселеніп өскенін айтады.
Сарапшылар бюджеттің орталықтандырудың кесірінен донор аймақтардың қатары азайғанан ашық айтып отыр.
Бұрын
2023 жылдан бері мұнайлы Маңғыстау облысы да донор аймақтан гөрі реципиент аймақтарға айналып барады. Былтыр үш донор өңірден республикалық бюджетке 470 млрд теңге түсіпті. Ал аймақтарды дамытуға 5,3 триллионнан астам теңге бөлінген. Он жыл бұрынғы кезеңмен салыстырсақ, 2014 жылы мұндай субвенциялар көлемі 978 млрд теңге болған 10 жыл ішінде бөлінген қаражат бес есе артса да нәтиже аз. Донор аймақтардың жағдайының өзі кері кетіп барады.
Вице-премьер – Ұлттық экономика министрі Серік Жұманғариннің айтуынша, аймақтарға метрополитен, LRT, жайлы мектеп, көліктік инфрақұрылымдық жобалар бойынша көмек берілген.
2026 жылдан бастап жаңа «Бюджет кодексі» түйінді тарқата ала ма?
2026 жылдан бастап қолданысқа енетін Бюджет кодексі бойынша жергілікті бюджетке жыл сайын 100 млрд теңге бөлінеді. Бұл қаржы қандай қаржы көзінен бөлінеді деген мәселе әзіргі толыққанды шешілмесе де ниет тәуір.
Одан бөлек «Арнайы түсімдер» атты жаңа санат енгізіліп, осы бойынша тұрақты кірістердің 40 пайызы жергілікті бюджеттердің еншісінде қалады. Сарапшылардың айтуынша, аймақтардың өзін-өзі дамытуына ынталандарытаны тетік осы болмақ. Себебі 2026 жылдан бастап корпоративтік және жеке табыс салығы толығымен аудандардың өзіне беріледі.
Ұлттық экономика министрлігі таратқан ақпараттарда «Өңірлерді дамыту жоспары» бойынша жұмыс істемейтіні айтылған.
Енді не болады
Саясаттанушы-әлеуметтенуші Замир Қаражановтың айтуынша, жергілікті аймақтардың бюджетке қатысты әрбір қадамы Жоғары аудиторлық палатаның бақылауында болады. Демек әрбір тоқсан сайын жергілікті бюджеттердің орындалуы аудит арқылы бақыланады.
Сарапшылардың айтуынша, мұның бәрінің бұрынан айтылып келе жатқан ескі әуеннен түк те айырмашылығы жоқ. Аймақтардың орталыққа қол созып отыруы экономикалық саясатымызға сын.
Сарапшы Бейсенбек Зиябековтың айтуында, қазіргі жағдай мәз емес.
- 2024 жылы салық түсімі 604 млрд теңгеге азайды. Биылғы жылдағы жағдайдың қандай екенін жылдың екінші жартысында белгілі болады.
- Бізге донор болуға үмітті қалалардың әкімдері сынақ мерзімімен жұмыс істеу керек.
- Әкімдердің инвестициялық, инновациялық және индустриялық белсенділігін көрсететін ашық реестр әзірлеу қажет.
- Бұл әкімдердің реформаторлық қабілетінің ашылуына мүмкіндік береді.
Сарапшының айтуынша, әкім болған уақытында өзі басқарған аймақтың донорлық қабілетін көтере алмаған Түркістан облысы бұрынғы әкімінің донорлық аймақтың флагманы болып саналатын Алматыға қандай қабілеті арқылы әкім болып келгенін көпшілік біле бермейді.
«Ұмытпасам, 2020 жылдары Президент Қасым-Жомарт Тоқаев әкімнің қабылетін жастарын жұмыспен қамтамасыз ету ерекшеліктеріне қарап бағалау керек. Жетідегі баласы мен жетпістегі қариясына дейін жұмыспен қамтамасыз етуге жағдай қалыптастырған әкімдер платформасын қалыптастыруымыз керек» дейді сарапшы.
Сарапшының айтуынша, донор аймақтардың көтеруге талныныстар осы күнге дейін болған.
- 2006 жылдары Ресейде осы шағын қалаларды дамыту үшін 1,5 млрд рубль бөлген.
- Ал бізде жылға 34 млрд теңге, үш жылға 120 млрд теңге бөліпті.
- Қазір бізде моноқалалар саны 27 болса, Ресейде 300.
- Демек үкімет бөлінген қаржы мақсатсыз жұмсалып, желге ұшып кеткен.
- Мұндай жағдайда экономикалық өсім туралы ақпараттар тазша баланың қиял-ғажайып ертегілеріне ұқсап қалады.
- Біз таңдап алған экономикалық модель ескіргені, кәдеге жарамай қалғаны айтылып жүр.
Экономикада инновация жоқ
Шенеуніктер экономикалық картинаны талдаудың,кемшіліктермен жұмыс істеудің орнына популизммен айналысады. Президент қатты айтса, бір қозғалыс болады да арада ай өтпей жатып, бәрі қаз-қалпына түседі. Біздің реалды өміріміздің шеңберіне лайықтаған бағдарламалардың жоқтығынан ІЖӨ деңгейі халықтың нақты табысына әсер ете алмай жатыр. Облыстың көшін сүйреуден гөрі утопия жобаларды есеп берген әкімдерге жеңіл тиіп жүр.
Мемлекеттік бағдарламалар нәтиже беру үшін бізге кемі 5-7 пайыз өсім керек. Менталитетті өзгертпесек, іс алға баспайды
Кімдердің менталитеті өзгеруі тиіс, бизнесмендердің бе, әлде әкімдердің бе деген сауал талай жылдан бері қоғамның жатырында тұншығып жатыр.
Күні бүгінге дейін қолданыста болған экономикалық модельден бас тартуға өте күрделі, тіпті кейбіреулер үшін ішкі ағзаңның бірін кесіп тастаумен бірдей. Қазіргі жағдай аймақтарды дамытамыз деп жүріп донор аймақтарды құрбандыққа шалумен бірдей екені белгілі болып қалды. Донор аймақтарды, бюджеттің алақанына қарап бейімдеу мемлекетті банкротқа ұшыратады. Бізге әкімдер институтын жаңғыртпасақ, халықты шаршатып аламыз.
