Дүниежүзілік банк Қазақстанда ҚҚС-ты арттыру идеясын қолдады.
Бірақ ол сондай-ақ салық базасын ұлғайту жөнінде басқа да кеңестер берді. Бұл туралы «Болашақты қаржыландыру: Ұзақ мерзімді инвестициялар үшін фискалдық кірістерді арттыру» атты Қазақстан экономикасы туралы баяндамада айтылды,
Дүниежүзілік банк сарапшыларының пікірінше, Қазақстан дамуының тежегіші инфрақұрылымның — жолдардың, электр беру желілерінің, қосалқы станциялардың, газ желілерінің, телефон байланысының, су беру және кәріз жүйелерінің тозуы болып отыр. Егер мемлекет осы инфрақұрылымды жетілдіру үшін ақша таба алса, онда елде біз 10 жылдан астам уақыт бойы жайлы отырған орташа табыс тұзағынан шығу мүмкіндігі пайда болады.
Қазақстанның 2029 жылға дейінгі Ұлттық инфрақұрылымдық жоспарына сәйкес энергетикадағы, көліктегі, сандық және су инфрақұрылымындағы жобаларға шамамен 80 млрд доллар инвестициялануы тиіс. Ол үшін инфрақұрылымға арналған бюджет шығындарын екі есе арттыру керек. Бағалау бойынша олар жылына ЖІӨ-нің кемінде 2-3% болуы тиіс.
Бұл ақшаны қайдан алуға болады?
Дүниежүзілік банк сарапшылары мұның бәрін салық арқылы, бірақ абайлап жинау қажеттігін айтып отыр. Егер, пайдаланбаған мүмкіндіктерді қоссақ, бүған қол жеткізуге болады. Қазақстанда іскерлік белсенділікті ынталандыру және инвестициялар тарту үшін салықтық жеңілдіктердің кең жүйесі енгізілді. Кәсіпорындарға салық жүктемесін төмендету үшін КТС мен ҚҚС жеңілдіктер берді. Фискалдық ынталандырудың нақты құны едәуір өсті. Бүгінде Қазақстан өзінің фискалдық есептілік жүйесі шеңберінде салық шығыстары туралы есепті жарияламайды. Үкіметтің бағалауы бойынша, 2021 жылы тек ҚҚС және КТС бойынша жеңілдіктерден түсетін кірістердің шығыны ЖІӨ-нің 11% -ын құрады, ал салықтық шығындар бойынша Жаһандық деректер базасының сандары мұндай шығындар ЖІӨ-нің 17% -ына жақын екенін болжайды.
Дүниежүзілік банктің бағалауы бойынша Қазақстанда салық түсімдерінің деңгейі экономика құрылымы осындай елдерге қарағанда және Астана деңгейіне ұмтылатын елдерге қарағанда айтарлықтай төмен.
Соңғы он жылда Қазақстан салықтары салыстырмалы түрде жоғары экономикадан салықтары төмен экономикаға айналды.
Егер 2008 жылға дейін салық түсімдері ұдайы өсіп отырса, 2009 жылдан 2022 жылға дейінгі кезеңде траектория күрт өзгерді, көбінесе салықтық реформалар мен экономикалық өсудің баяулауы нәтижесінде. Бұл көшу 2020 жылы ерекше байқалды, ол кезде кіріс базасы шайылып, салық түсімдері 2000 жылдардан бері ЖІӨ-нің 14,1% -на жетті, алайда кіріс деңгейі жоғары елдер тұрақты кірісті сақтап қалды.2015-2022 жылдары салықтан түскен түсім ЖІӨ-нің небәрі 17% -ын құрады. Бұл Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) елдері бойынша орташа көрсеткіштен екі есе 34%.-ға аз.
КТС
Сарапшылардың пікірінше, ҚР министрлігінде салықтық маневрлер үшін өте тар дәліз бар. Бұл экономиканы басқаруға да, мемлекет үшін жеткілікті салық жинауға да мүмкіндік бермейді. ҚР бюджеті үшін екі басты салық — корпоративтік табыс салығы (КТС) және қосылған құн салығы (ҚҚС). 2022 жылы КТС барлық салықтардың 37% -ын құрады. Бұл ЭЫДҰ-дағы орташа көрсеткіштен 16% -ға екі есе артық. ҚҚС үлесіне түсімдердің 25% тиесілі болды — бұл ЭЫДҰ елдеріне тән үлестің үштен бірінен кем.
Жиынтығында КТС мен ҚҚС салық базасының 60% -ға жуығын құрайды. ЭЫДҰ елдерінде бұл екі салық барлық салықтардың жартысын ғана береді. Мұндай тiрек елдiң ресурстық салаларға тәуелдiлiгiн де, салыстырмалы түрде тар кiрiс базасын да көрсете отырып, реформалар үшiн әлеуеттi осалдықтар мен салаларды атап көрсетедi.
Салықтар құрылымындағы КТС-тің үлкен үлесі оның аударымдарының төмендеуін бүркемелейді. КТС алымының құлдырауы бәсекеге қабілеттілік пен өнімділікті арттыру үшін 2009 жылы салық ставкасы 30% -дан 20% -ға дейін төмендегеннен кейін басталды. Оның орнына жыл сайын салықтық түсімдерді ЖІӨ-нің 2,5% -на кем алу басталды. Егер КТС ставкасы бұрынғы деңгейде қалса, үкіметте 2023 жылы маневрлер үшін артық 6-7 миллиард доллар болар еді. Мұнай бағасының ауытқуына өте сезімтал мұнай секторының ықпалына байланысты КТС-дан түсетін кірістер өте тұрақсыз. Бұл бюджетті барлық сыртқы күйзелістерге ұшыратады.
КТС ставкасы ЭЫДҰ бойынша орташа көрсеткіштен төмен ғана емес, сондай-ақ бірқатар ұқсас ресурстық елдердегі ставкалардан артта қалып отыр. Көптеген мемлекеттер әртүрлі секторлар үшін сараланған КТС ставкаларын қолданады, бірақ Қазақстанда барлығы үшін белгіленген 20% ставка қолданылады және ол 2023 жылы ЖІӨ мөлшері бойынша 26,2% деңгейінде өлшенген ЭЫДҰ-ның орташа көрсеткішінен төмен.
ҚҚС — мемлекеттік кірістердің көзіне айналды
2022 жылы оның үлесіне ЖІӨ-нің небәрі 4% тиесілі болды. ЭЫДҰ елдерінде — 7%. ҚҚС-тың ЖІӨ-ге төмен арақатынасының себебі — ҚҚС-ның 12% төмен стандартты мөлшерлемесі, шикізат экономикаларының ішіндегі ең төменгілерінің бірі және ЭЫДҰ-ның 20% орташа көрсеткішінен едәуір төмен. ҚҚС базасы салық жүйесіне енгізілген бірқатар жеңілдіктер мен артықшылықтарға қатысты. ҚҚС-тан 47 санаттағы тауарлар мен қызметтер босатылды. Мұндай ерекшеліктер салық базасын айтарлықтай тарылтады. Олар салықтарды қайтаруды жиі тексеруді талап етеді, бұл әкімшілік шығындарды арттырады және жүйенің жалпы тиімділігін төмендетеді. Әлемде әдетте тек денсаулық сақтау, білім беру және қаржы қызметтері ғана ҚҚС-тан босатылады.
Салықтың тағы бір бағаланбаған көзі — акциздер.
Қазақстанда акциздерді жинау салық базасы тар болғандықтан таң қаларлық төмен күйінде қалып отыр. Салық базасына темекi, алкоголь өнiмдерi мен мұнай өнiмдерi кiредi. 2015 жылы ЖІӨ-нің 2023 қол жеткізген 0,7% жылдан 2023 жылға дейінгі акциздік түсімдердің тұрақты өсуіне қарамастан, акциздерді төлеуден түсетін түсімдер шамасыз төмен болып қалып отыр — ЭЫДҰ бойынша орташа көрсеткіштен 4,5 есе төмен. Мұның себебі — шектеулі салық базасын, төмен мөлшерлемелер мен әлсіз сақтауды қоса алғанда, бірқатар факторлардың үйлесімі.
Акциздiк салықтардың әкiмшiлiк қарапайымдылығын ескере отырып, базаны кеңейту, атап айтқанда олардың қоршаған ортаға әсерiн көрсету үшiн оған қазба отынның барлық түрлерiн енгiзу едәуiр пайдаланылмаған мүмкiндiк болып табылады.
Жеңілдіктер бағасы
Қазақстанда іскерлік белсенділікті ынталандыру және инвестициялар тарту үшін салықтық жеңілдіктердің кең жүйесі енгізілді. Кәсіпорындарға салық жүктемесін төмендету үшін КТС мен ҚҚС жеңілдіктер берді.
Фискалдық ынталандырудың нақты құны едәуір өсті. Бүгінде Қазақстан өзінің фискалдық есептілік жүйесі шеңберінде салық шығыстары туралы есепті жарияламайды. Үкіметтің бағалауы бойынша, 2021 жылы тек ҚҚС және КТС бойынша жеңілдіктерден түсетін кірістердің шығыны ЖІӨ-нің 11% -ын құрады, ал салықтық шығындар бойынша Жаһандық деректер базасының сандары мұндай шығындар ЖІӨ-нің 17% -ына жақын екенін болжайды. Басқаша айтқанда, Қазақстанның барлық салық түсімдерінің жартысына жуығы жеңілдіктер салдарынан толық алынбаған.
Салықтық жеңілдіктер көбінесе тұрақты экономикалық пайда әкелмейді. Латын Америкасының 40-тан астам елінде жүргізілген зерттеуде салықтық демалыс тікелей шетелдік инвестицияларды тартқанымен, олар тұрақты инвестицияларға немесе өнімділіктің ұзақ мерзімді өсуіне сирек әкелетіндігі атап өтілген.
